Wisselrecensie: Jacoba van Tongeren en de onbekende verzetshelden van Groep – Paul van Tongeren

Een onzichtbare geschiedenis, dat is wat het voor lange tijd was. Toen Paul van Tongeren in 2013 bij toeval stuitte op de memoires van zijn tante Jacoba beschouwde hij dit dan ook terecht als een gouden vondst. De memoires vertellen het levensverhaal van Jacoba van Tongeren (1903-1967) en Groep 2000, de verzetsorganisatie waar zij gedurende de Tweede Wereldoorlog leiding aan gaf.

De Hervormde Groep 2000
De ondergrondse verzetsorganisatie Groep 2000 opereerde tijdens de Tweede Wereldoorlog onder mandaat van de Nederlandse Hervormde Kerk. De groep bestond uit zo’n honderdveertig leden en bood tijdens de Duitse bezetting hulp aan meer dan vierduizend onderduikers. Zij zorgden voor onderdak, voedselbonnen, voedseldistributie en vervalste persoonsbewijzen.

De generaalsdochter wordt generaal
Jacoba was in 1941 werkzaam als maatschappelijk werkster bij de Bijzondere Kerkelijke Gezinszorg toen het bestuur haar aanwees als verantwoordelijke voor het illegale verzetswerk. De kerk was de perfecte dekmantel. Jacoba kon zich als maatschappelijk werkster vrij door Nederland bewegen.

Gevoed door de militaire principes en trainingen van haar vader – KNIL-officier en Grootmeester in de Orde der Vrijmetselaren – lukte het haar om een ondergrondse organisatie op te bouwen. Er werd een landelijk netwerk uitgerold om mensen van onderdak, persoonsbewijzen en voedselbonnen te voorzien, ‘Het was pionierswerk’, stelde Jacoba achteraf. Werk dat discipline en daadkrachtig leiderschap vereiste. Jacoba hanteerde twee strikte regels: geen openbaarheid van persoonsgegevens én geen geweld. Het gebod ‘Gij zult niet doden’ woog zwaar. Jacoba zag zichzelf als een moeder en de groep als het gezin waar zij verantwoordelijk voor was. Een beschouwing die in schril contrast stond met het werk dat ze verrichtte. Jacoba leidde de groep met strakke hand en was krachtig en doortastend in haar besluitvorming. Gevaarlijke situaties ging zij niet uit de weg. ‘Een commandant hoort bij de troep’, concludeerde ze stellig.

De kerk speelde een grote rol binnen de groep. Het was niet alleen Jacoba’s dekmantel maar ook de thuishaven en het vertrekpunt van Groep 2000. Iedere twee weken kwam de groep bijeen voor een kerkelijke bijeenkomst die hoofd moest bieden aan de spanningen die het verzet met zich meebracht. Ook in haar memoires zocht Jacoba regelmatig steun bij God. Het geloof zorgde voor een grote onderlinge verbondenheid onder de groep en vormde volgens Van Tongeren de motivatie en steun om verzet te kunnen plegen.

Van Tongeren heeft ervoor gekozen om een deel van de memoires van zijn tante integraal op te nemen en weeft deze aan elkaar met zelfgeschreven verbindingsstukken en inleidingen. De waarde van het boek schuilt in de memoires. Je ziet van dichtbij hoe Groep 2000 ontstaat, wordt opgebouwd, zich verder ontwikkelt en vecht voor haar ideaal: vredeswerk in oorlogstijd. Het is een intiem portret van het dagelijks leven in het verzet. En meest bijzonder: met een vrouw aan het roer. Hiermee is het niet alleen een verzetsgeschiedenis, maar ook een geschiedenis over de rol en positie van een vrouw binnen het verzet. Inclusief de reacties van de mannen hierop.

‘Een vrouw! Verdomme, u had een man moeten zijn.’
Hoewel Jacoba met veel mannen heeft samengewerkt en haar memoires blijk geven van een waardige of in ieder geval zeer respectvolle samenwerking was haar “relatie” met verzetsman Henk van Randwijk typerend. Hij stak zijn ontsteltenis niet onder stoelen of banken toen hij erachter kwam dat de geheime 2000 een vrouw was. In november 1944 leidde Jacoba Van Randwijk en andere leden van de Raad van Verzet rond langs de voorzieningen van Groep 2000. De mannen keken hun ogen uit bij de voedseldepots, het zendstation, EHBO-diensten en onderduikplaatsen. Meer dan een ‘Ik wist niet dat een vrouw zoiets kon.’ wist Van Randwijk niet uit te brengen. ‘Verzetswerk was geen werk voor een vrouw’, aldus de verzetsman. Dit masochistische gedachtengoed heeft zijn weerklank gevonden in de geschiedschrijving.

Tot voor kort werd de geschiedschrijving over het verzet dan ook voor een groot deel gekleurd vanuit een mannelijk perspectief. Niet ten minste door het minimale onderzoek naar vrouwen in het verzet. Maar ook door stereotyperingen waarin alleen mannen werden geïdentificeerd met heldhaftige verzetsdaden. Vrouwen werden slechts benoemd in de rol van koerierster of verzorgster – Hannie Schaft daargelaten. Nadat er in de jaren tachtig enkele publicaties verschenen over vrouwen in het verzet – waaronder Het stille verzet. Vrouwen in illegale organisatie; Nederland 1940-1945 (Marjan Schwegman) en Kinderwagens en korsetten; een onderzoek naar de sociale achtergrond en de rol van vrouwen in het verzet (Bob de Graaf e.a.) – bleef het redelijk stil.

De publicatie van Jacoba’s memoires vormt een welverdiend tegengeluid dat verder onderzoek naar de positie van vrouwen in het verzet kan stimuleren. Dat dit proces al in gang is gezet blijkt ook uit de biografieën over verzetsvrouwen Marie Anne Tellegen en – Jacoba’s schoolvriendin – Frieda Belinfante, die dit jaar verschenen. Het tijdschrift Historica wijdde dit jaar een themanummer aan vrouwen in de Tweede Wereldoorlog. En ook via andere kanalen is er meer aandacht: zo wijdde Andere Tijden in 2012 een uitzending aan vrouwen in het gewapend verzet. Dankzij deze uitingen wordt het belang geduid voor verder onderzoek naar de positie en rol van vrouwen in het verzet.

Het boek over Jacoba Van Tongeren en haar groep 2000 is hiermee niet alleen een aanvulling op de geschiedschrijving over het Amsterdamse verzet. Het biedt ook een blik op het verzet vanuit een vrouwelijk perspectief. Dat laatste vraagt naar meer. Er valt nog een flinke slag te slaan.

Jacoba van Tongeren en de onbekende verzetshelden van Groep 2000 (1940-1945). Uitgeverij Aspekt, nieuwste druk januari 2016. ISBN 9789461534835 €27,95

Alice Souguir – Van Gisteren

Logo-Van-GisterenVan Gisteren is een werkplaats voor historische projecten. Historisch onderzoek wordt hier omgezet in verhalen, toegankelijke artikelen, documentaires, lezingen en lesprogramma’s. Van Gisteren heeft als als doel geschiedenis voor een breed publiek toegankelijk te maken. Maandelijks wisselen Van Gisteren en Jonge Historici recensies uit, kijk voor de meest recente bijdrage van Jonge Historici op www.vangisteren.nu.

Berichten gemaakt 1231

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven