“Als wijf weet ik heus wel dat geslacht niets met moed te maken heeft.”
– Lau Mazirel (verzetsvrouw)
Op zondag 9 juli 1944, aan het eind van de ochtend, belt de Sicherheitspolizei aan bij de Diepenstraat 49, het huis van de Tilburgse Coba Pulskens. Er is vernomen dat er geallieerde piloten bij haar ondergedoken zitten. De Canadese, Engelse en Australische piloten die inderdaad bij Coba verblijven, zitten op dat moment in de keuken te eten. Ze worden overvallen en proberen te vluchten: een van de piloten wordt neergeschoten, de andere twee worden meegenomen naar de tuin en daar geliquideerd. Coba krijgt vervolgens de opdracht een laken te halen om over de lijken heen te leggen. Ze komt terug met een keurig gestreken Nederlandse vlag, die ze al klaar had liggen voor de bevrijding, en legt die over de piloten heen.
‘Tante Coba’ is het symbool geworden van Tilburgs verzet tegen de Duitse bezetter. De verzetsmythe van Coba is representatief voor de geschiedschrijving van het verzet in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog: een heroïsch verhaal over een (gewapende) verzetsactie tegen de Duitse bezetter imponeerde, verenigde en versterkte het nationalistische gevoel na de zware oorlogsjaren. Hier ligt een verband met de ontkenning van een schuldgevoel in de zoektocht naar de vraag van goed of fout: een gewapende aanslag op een bevolkingsregister om persoonsgegevens van Joden te vernietigen, spreekt meer tot de nationale verbeelding dan het feit dat Nederland als enige land in Europa zo actief heeft meegewerkt aan de deportatie van honderdduizenden Joden, Roma, Sinti en verzetsstrijders. In de historiografie ligt de nadruk op heldhaftige, individuele, gewapende verzetsacties. Hierdoor is de rol van vrouwen in het verzet is gereduceerd, vervormd of zelfs vergeten.
Buiten beschouwing
Genderstereotypen zijn diepgeworteld in onze ideeën over welke rol vrouwen hadden in het verzet. Direct na de Tweede Wereldoorlog werd onderzoek naar het verzet grotendeels geschreven door mannen. De traditionele kijk op de rolverdeling tussen mannen en vrouwen in het verzet werd gelegd: mannen verrichten het ‘echte’, gevaarlijke verzetswerk, vrouwen deden ‘slechts’ ondersteunend, verzorgend werk. De ‘dienende’ functie van de vrouw in het verzet past uiteraard binnen de historische context van de heersende man-vrouwverhoudingen tijdens en kort na de Tweede Wereldoorlog.
Deze sociale verhoudingen zijn een verklaring voor de verschillende rollen van mannen en vrouwen in het verzet. Waar het mis gaat, is bij historici die in het licht van deze genderstereotypen een waardeoordeel aan de verzetsactiviteiten van vrouwen hangen. De verzetsactiviteiten van vrouwen worden ‘karweitjes’ en ‘klusjes’ genoemd. Omschrijvingen als ‘de assistente van’, ‘de weduwe van’ of ‘de vriendin van’ plaatsen de vrouw in het verzet bewust in een ondergewaardeerde positie. Onderduikhulp werd niet als een vorm van verzet beschouwd, waardoor vrouwen werden vergeten. Het doet je vertrouwen in de wetenschap verliezen: historisch onderzoek blijkt een oncontroleerbare manipulatie door de historicus.
De activiteiten van vrouwen verspreidden zich in álle takken van het verzet: van symbolisch verzet als het dragen van oranje speldjes, tot het vervoeren van illegale lectuur en het veilig onderbrengen van geallieerde piloten en Joodse kinderen. Bij gewapende verzetsacties waarbij de vrouw een hoofdrol speelde, zochten historici dwangmatig naar de oorzaken voor deze ‘bijzondere gevallen’. De historiografie van het Nederlandse gewapende verzet wordt enerzijds gedomineerd door een overdaad aan heroïsche verzetsverhalen met een individuele hoofdrol, en anderzijds door ‘atypische’, ‘robuuste’, alleenstaande vrouwen als uitzondering op de regel of in een ondersteunende functie.
‘Een potige dame’
Vrouwen die een hoge functie of leidinggevende rol hadden in een verzetsgroep kregen mannelijke karaktereigenschappen toegeschreven. Jacoba van Tongeren, de oprichtster en leidster van Groep 2000, een Amsterdamse verzetsgroep van 140 leden, werd omschreven als een ‘potige dame’. Zij waren ‘atypisch’: er wordt gezocht naar een verklaring voor de ‘uitzonderlijke aanwezigheid’ van vrouwen in een door mannen gedomineerde bovenlaag van de verzetsorganisatie. Deze genderstereotypen zijn door historici overgenomen en herhaald waardoor de rol van mannen in het verzet meer werd gewaardeerd dan die van vrouwen. Veel mannelijke verzetscollega’s verklaarden de afwezigheid van vrouwen in de top van het verzet door te wijzen op hun gevoeligheid. Zij waren niet geschikt om het ‘zware, gewelddadige werk’ uit te voeren. Belangrijk gevolg van deze generaliserende kijk op vrouwen is dat historici aannamen dat het aandeel vrouwen in de illegaliteit veel lager lag dan dat van de man.
Oproep
Dit moet anders. Clichés van verzet moeten omver worden geworpen. Onderzoek naar de Nederlandse illegaliteit is in alle opzichten te lang gedomineerd door mannen. Door overheersende interesse voor de wapenfeiten van het verzet worden andere vormen van verzet, en daarmee vrouwen, vergeten. Een modernere kijk en een nieuw genderperspectief op verzetsgeschiedenis is noodzakelijk. Een dringende oproep aan historici om vrouwen in het verzet zonder waardeoordeel en zonder door gender gelaagde stereotypen te benaderen zodat zij, weliswaar 75 jaar na dato, de gerechtvaardigde waardering krijgen voor hun onmisbare bijdrage aan het verzet.
Door Sanne Schraa.
Sanne Schraa studeerde in 2013 af aan de Universiteit van Amsterdam op de rol van humaniteit in de memoires van de Italiaans-Joodse auteur Primo Levi. Momenteel studeert ze Geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen om haar droom als historisch onderzoeker na te jagen en daarmee onderdrukte minderheden als Joden en vrouwen een podium te geven. Daarnaast werkt ze als gastonderzoeker bij het Regionaal Archief Tilburg aan een onderzoek naar de onderbelichte en ondergewaardeerde rol van Tilburgse vrouwen in het verzet.
