Als je aan Zweden denkt, dan denk je misschien ook wel aan Vikingen. Maar in hoeverre associëren Zweden zichzelf met de voorchristelijke volkeren die zich in Scandinavië ophielden?
‘To trade and to raid’
In en om Göteborg, mijn woonplaats, zijn genoeg schatten, helmen, bootresten en fundamenten gevonden om het te bevestigen: in deze omgeving woonden duizend jaar terug mensen die deel uitmaakten van de Germaans-Noorse krijgersgroepen thans bekend als Vikingen. Dit deel van Zweden heet Götland, waar ook de mythische Beowulf heeft geleefd volgens de overlevering.
De Vikingen ken je misschien vooral van hun veroverings- en ontdekkingstochten – of via Wickie, dat kan natuurlijk ook. Inderdaad waren het bedrijvige mensen. Het oud-Noorse woord ‘viking’ zelf betekent niet voor niets ‘overzeese expeditie’. Maar er zijn bij de Vikingen onderling wel wat verschillen te herkennen. Zo voerden de volkeren uit het huidige Noorwegen en Denemarken vooral naar Groot-Brittannië, Frankrijk (Normandië) en zelfs de Verenigde Staten, terwijl de Vikingen vanuit Götland de Baltische gebieden onveilig maakten en tot in Oekraïne doordrongen ‘to raid and trade’.
Opgravingen in Zweden van zilveren munten uit het Midden-Oosten duiden erop dat er handel bestond met verafgelegen landen rond het jaar 1000. Als handelaars en ondernemers willen de huidige bewoners van Scandinavië ook wel te boek staan, dus des te groter is de verleiding om selectief uit de nationale verbeelding te putten. Maar dat verhoudt zich dan weer een beetje ongemakkelijk tot een ander aspect van de Vikingculturen: hun bloeddorstige plunderingen en gewelddadige veroveringsdrift. Dat barbaarse valt moeilijk te rijmen met het Zweden van nu, dat zichzelf – volgens officiële lezing – maar al te graag als pacifistisch, verstandig en neutraal ziet.
In het huidige Zweden weet men niet zo goed wat men met die erflast aan moet. Desondanks zijn er ook gelijkenissen te bespeuren tussen de woeste Noormannen en de vredelievende Zweden: sociale gelijkheidsprincipes, vrouwenemancipatie of ‘democratische’ gebruiken zoals volksvergaderingen. Die bestonden in de Vikingtijd ook al. Maar om daarmee nou trots een bloedverwantschap met hun roemruchte voorgangers te claimen, zo gemakkelijk doen de Zweden dat doorgaans niet. Op een paar gekkies na dan.
Beeldvorming rondom Vikingen
Sowieso is de moderne voorstelling van Vikingen niet helemaal juist. De beeldvorming rondom deze noorderlingen is sterk beïnvloed door de culturele stroming van de romantiek uit de 19e eeuw. In boeken, prenten en op schilderijen uit deze periode zul je de Vikingen wellicht als nobele wilden, als louter bloeddorstige plunderaars of stuurs kijkende avonturiers afgebeeld zien staan – iets waar ook bijvoorbeeld de geschiedkundige prentenmaker Johan Herman Isings zich schuldig aan maakte (zie afbeelding). Deze beelden werden overigens versterkt door de Zweden en Noren zelf, met nationalistische doeleinden. Maar verwoed teruggrijpen naar een geïdealiseerd en imaginair verleden om politiek handelen in het heden te rechtvaardigen, daar maken we ons in Europa allemaal wel schuldig aan, toch?
Door die clichés en stereotypes heenkijken is moeilijk. De mythes zijn hardnekkig. Om te beginnen waren er zoveel verschillende Vikingstammen dat er haast niet kan worden gesproken van dé Vikingen. Zo onbeschaafd en onhygiënisch als de Arabische koopman Ahmad ibn Fadlan ze omschreef waren ze waarschijnlijk niet. Sterker nog: veel archeologisch onderzoek wijst erop dat de Vikingen graag een paar keer per week een bad namen, iets wat in de rest van vroegmiddeleeuws Europa uitzonderlijk was. Louter hoogblonde halfgoden waren de Vikingen evenmin, zo heeft onderzoek uitgewezen.
De basis voor het beeld van de bloeddorstige woesteling werd gelegd door vroege Engelse teksten van bijvoorbeeld de monnik Alquin van York. Het is namelijk niet zo dat andere volkeren indertijd minder oorlogszuchtig waren, maar wat de Vikingen in dat opzicht opvallend maakt was hun liefhebberij om alles van religieuze waarde, zoals kloosters en pelgrimsoorden, volledig leeg te roven en te vernietigen. Allicht met een hoop negatieve publiciteit tot gevolg, vastgelegd in de annalen en kronieken van die tijd.
Afgezien van deze plunderaars waren de meeste Vikingen gewoon boeren, ambachtslieden en koopmannen. Eenmaal ergens ‘geland’ vermengden zij zich tamelijk snel met de lokale bevolking. Ze waren pragmatisch ingesteld en wisselden gebruiken uit. Het is niet voor niets dat de linguïstische invloed van de Scandinavische talen tot op de dag van vandaag zichtbaar is in het Engels, Frans en zelfs het Russisch. Of eigenlijk onzichtbaar, zo zegt Yale-historicus Anders Winroth, juist omdat ze zo geïntegreerd zijn in die talen. Denk bijvoorbeeld aan ‘husband’, ‘skill’, of ‘law’. Daar mogen Zweden, of Noorderling in het algemeen, best een zekere trots aan ontlenen.
Vikingen vandaag de dag
Ondanks dat sommige elementen verafschuwd worden, bestaat er een zekere fascinatie voor Vikingen in Zweden. Als het Zweedse voetbalelftal speelt moedigt men de spelers aan getooid met typische Vikinghelmen (die trouwens vaak historisch incorrecte hoorns bevatten). De jaarlijkse modderloop van Göteborg heet Tough Viking. Het is niet gek om je kind hier een typische Vikingnaam zoals Leif of Gunnar te geven. Van runen op lichaam laten tatoeëren kijkt men hier blijkbaar eveneens niet zo op. Maar dat kan natuurlijk ook met de tamelijk tolerante instelling van de Zweden te maken hebben, dit in tegenstelling tot hun Vikingvoorouders.
Kortom, de exacte band tussen Zweden en Vikingen is moeilijk te definiëren. Zeker als je (overigens geschiedkundig onhandige) concepten als volksmentaliteiten gaat vergelijken. Veel pogingen tot vergelijking lopen uit op dit soort onzin. Op talrijke schimmige blogs en fora worden die stoere Vikingen bovendien maar wat graag opgevoerd om te laten zien wat voor übermenschen de Scandinaviërs wel niet waren vóórdat hun naties hoegenaamd werden overspoeld door de Islamieten of, nog radicaler, door de Christenen. Al met al denk ik dat de Zweden en Vikingen zich tot elkaar verhouden zoals de huidige Nederlanders tot de Bataven van weleer: ze zijn haast onvergelijkbaar.
Verder lezen
Michael Booth, The Almost Nearly Perfect People: The Truth About the Nordic Miracle (Londen, 2014)
Viking Worlds: Things, Spaces and Movement, geredigeerd door Marianne Hem Eriksen, Unn Pedersen, Bernt Rundberget, Irmelin Axelsen
Ruben Dieleman volgt de master International Administration and Global Governance aan de Universiteit van Göteborg in Zweden. Op dit moment werkt hij als onderzoeksassistent bij het V-Dem Institute, waar hij zich bezighoudt met onderzoek naar emancipatie-, democratiserings- en ontwikkelingsprocessen wereldwijd. Vóór zijn vertrek naar het hoge noorden behaalde hij zijn bachelor Liberal Arts and Sciences aan de Universiteit Utrecht, en redigeerde hij een jaar lang stukken voor Jonge Historici. Tegenwoordig zijn de rollen omgedraaid en moeten zijn eigen schrijfsels er aan geloven.
