Onze man in Parijs: De verlosser, een Franse fascinatie

 Sarko is terug in de arena! Vrijdag 19 september kondigde Nicolas Sarkozy op Facebook zijn terugkeer aan in de Franse politiek. Dat wil zeggen dat de voormalige president zich kandidaat stelt om het roer van zijn hopeloos verdeelde partij UMP over te nemen. Maar het gaat natuurlijk om een eerste kleine stap in de richting van de hoofdprijs: het presidentschap. De huidige president François Hollande breekt momenteel alle records met zijn dramatisch lage populariteitscijfer. Het kort geleden verschenen en zeer onthullende boek van zijn ex-vrouw Valérie Trierweiler is een bestseller (ik kan het u allen aanraden), en heeft zijn imago en autoriteit nog verder aangetast.

Het nieuws van de terugkeer van Sarkozy kwam voor de Fransen alles behalve onverwacht. Hoewel Sarkozy na zijn nederlaag bij de verkiezingen in maart 2012 had aangekondigd zich terug te trekken uit de politiek, gedroeg hij zich de afgelopen twee jaar als een leeuw in een kooi, ongeduldig om weer naar buiten te mogen. Op zondagavond kreeg Sarkozy een uur de tijd om live op de Franse televisie zijn terugkeer toe te lichten. In tegenstelling tot wat we gewend zijn van de druktemaker, zagen we een betrekkelijk ontspannen Sarkozy. De oud-president had niet de intentie François Hollande te bekritiseren en deed zijn best de rol te spelen van de waardige oud-president die zich ernstige zorgen maakte om zijn geliefde Frankrijk. Hij liet zich ontvallen dat hij in geen enkel ander land een dergelijk gebrek aan vertrouwen in de toekomst had waargenomen als in Frankrijk. De Messias vervolgde: ‘Hoe kan ik, als oud-president, het dan accepteren om aan de zijlijn te blijven staan en tegen mijzelf zeggen: Bon, j’ai compris, je reste à la maison, terwijl Frankrijk richting de afgrond gaat! Als ik niet in actie kom, wie dan wel? Ik heb geen keuze.’

Sarkozy is onderdeel van de lange geschiedenis van een typisch Franse fascinatie voor een l’homme providentiel: de verlosser die Frankrijk te hulp schiet in tijden van crisis. Het is misschien wel de meest tot de verbeelding sprekende mythe van de Franse politiek, en vormt een essentieel onderdeel van de Franse politieke cultuur. Men zou kunnen stellen dat de traditie teruggaat tot in de late Middeleeuwen. Toen ging het alleen niet om een homme, maar een femme; Jeanne d’Arc, de godvruchtige boerendochter die door haar heldhaftige optreden bij de slag van Orléans het tij voor Frankrijk beslissend wist te keren in de Honderdjarige Oorlog tegen de Engelsen.

Het was echter Napoleon Bonaparte die de echte trendsetter is geworden. De succesvolle en populaire generaal voelde zich in 1799 sterk genoeg een coup d’état te plegen waarmee een einde kwam aan de onrustige tijd van de Franse Revolutie. Zijn neef, Lodewijk-Napoleon, zou zijn voorbeeld volgen en vier jaar na de revolutie van 1848, door middel van een referendum, de Tweede Republiek vervangen door het Tweede Keizerrijk onder zijn leiding. Na de nederlaag van Napoleon III in de Frans-Duitse oorlog, was het de links-republikeinse politicus en ballonvaarder Léon Gambetta die Frankrijk op sleeptouw nam, en in 1870 de Derde Republiek uitriep. Na zijn overlijden raakte het conservatieve parlementaire regime echter in een legitimiteitscrisis. Hierdoor was het mogelijk dat Frankrijk gedurende twee jaar in de ban kwam van generaal Boulanger, de populaire minister van Oorlog die door velen werd gezien als de man die Frankrijk zijn eenheid, kracht en trots kon teruggeven. Het parlementaire regime wist zichzelf echter van deze Napoleon-reïncarnatie te ontdoen door de generaal te veroordelen voor hoogverraad. De verslagen Boulanger pleegde vervolgens zelfmoord op het graf zijn maîtresse, het blijft Frankrijk.

De Eerste Wereldoorlog verliep voor de Fransen ook niet geheel volgens plan. Het was de oude ervaren politicus Georges ‘le tigre’ Clemenceau die daarom in 1917 van stal werd gehaald om Frankrijk te leiden naar de eindoverwinning. Die andere held van 14-18, Maarschalk Pétain, zou in 1940 wederom in de bres springen en Frankrijk met zijn collaborerende Vichy-regime een plek geven in het nieuwe Europa van Hitler. Het was echter Generaal Charles De Gaulle die uiteindelijk de titel van l’homme providentiel van de Tweede Wereldoorlog zou claimen. Hij zou de strijd niet opgeven en als bevrijder Parijs binnentrekken. De naoorlogse Vierde Republiek was onpopulair, verdeeld en stond machteloos tegenover de escalerende oorlog in Algerije. De enige man die de situatie kon oplossen was De Gaulle. Hij werd dan ook in 1958 gevraagd een regering te vormen en even later benoemd tot de eerste president van de Vijfde Republiek, ook wel de republikeinse monarchie genoemd gezien de gigantische bevoegdheden van de president.

Voilà, een paar eeuwen Franse geschiedenis gepropt in één alinea, het zou onmogelijk zijn geweest zonder l’homme providentiel. Bovendien zouden er gemakkelijk nog een aantal namen kunnen worden toegevoegd aan dit overzicht. Het unieke van de Franse fascinatie voor zijn verlossers is dat deze zich heeft ontwikkeld in de afgelopen twee eeuwen; een periode die in het teken stond van de constructie van een republikeinse democratie. Omdat L’homme providentiel keer op keer de oplossing bleek te zijn voor de tekortkomingen van de democratische staatsvorm, is de mythe er een onmiskenbaar onderdeel van geworden. Hoewel Sarkozy momenteel beweert met nieuwe ideeën Frankrijk vooruit te willen helpen, is het nog niet helemaal duidelijk wat zijn reddingsplan nu precies behelst. Afgezien van één punt: net als de Bonapartes, Boulanger en Charles de Gaulle, pleit Sarkozy voor het gebruik van het ultieme medicijn tegen de kwalen van de parlementaire democratie: het referendum. De Franse presidentsverkiezingen zijn pas in het voorjaar van 2017. Dan zullen we weten hoe het avontuur van Sarkozy zal zijn afgelopen, en of de Vijfde Republiek inmiddels heeft plaatsgemaakt voor het Derde Keizerrijk.

Wietse Stam (1991) studeerde  Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en rondde zijn studie af met een verblijf aan de Université de Strasbourg . Hier deed hij onderzoek voor zijn bachelorscriptie over de publieke opinie in de Elzas over Maarschalk Pétain. Daarnaast was hij voorzitter van Historische Studievereniging Leiden (HSVL) in het collegejaar 2010-2011. Vorig jaar begon hij aan de Researchmaster History (Political Culture & National Identity) aan de Universiteit Leiden waar hij zich specialiseert in de contemporaine politieke geschiedenis van Frankrijk. Momenteel studeert hij voor een jaar aan Sciences Po Paris waar hij onderzoek doet naar de kritiek op de Franse Senaat tijdens de Derde Franse Republiek.