Filmrecensie: Austerlitz

De afgelopen jaren verschenen veelvuldig nieuwsberichten over het gedrag van bezoekers op gedenkplekken van de Holocaust. Zo waren er de jongeren die er vanuit Auschwitz vrolijk op los twitterden met de hashtag ‘YOLOcaust’, twee Britse tieners die tentoongestelde voorwerpen stalen en de talloze mensen die verstoppertje spelen tussen de pilaren van het Berlijnse Holocaustmonument. Nu zijn bovenstaande gebeurtenissen wellicht uitzonderingen, maar ze duiden er zonder meer op dat het niet voor zich spreekt hoe je je als bezoeker van deze plekken dient te gedragen.

Statisch

Deze problematiek belicht de Oekraïense regisseur Sergei Loznitsa op superieure wijze in zijn documentaire Austerlitz. Hiervoor filmde hij de dagelijkse bezoekersstromen in de voormalige concentratiekampen Sachsenhausen, nabij Berlijn, en Dachau, nabij München.. Loznitsa staat erom bekend dat hij het de kijker niet gemakkelijk maakt. Zijn documentaire The Event over de mislukte coup in postsocialistisch Rusland was één lange montage van archiefmateriaal en voor Maidan, over de Oekraïense revolutie van 2013/2014, schoot hij zelf materiaal dat hij aan elkaar plakte. In beide films zag hij af van de gebruikelijke voice-overs en talking heads. Zo ook in Austerlitz, dat zijn naam ontleent aan een roman van de Duitse auteur W.G. Sebald.

Loznitsa gebruikt enkel in zwart-wit geschoten statische shots, die minutenlang hetzelfde kader tonen. De voorbijtrekkende bezoekers lopen in en uit het beeld en vormen het middelpunt van de film. Vrijwel alle beelden zijn vanaf buiten geschoten en wanneer er wel binnen gefilmd is, zoals in het cellencomplex van Dachau, is enkel de lange gang gefilmd en blijven de cellen aan weerszijden alleen zichtbaar voor de bezoekers. Verderop in de film is te zien hoe mensen een informatiebord lezen dat zich buiten het zicht van de kijker bevindt.

Themapark

Wat we zien van de bezoekers stemt weinig vrolijk. De mensenmassa die de camera passeert, oogt alsof ze net zo goed de Eiffeltoren of de Efteling had kunnen bezoeken. We zien dagjesmensen met een hondje in een wandelwagen voorbij lopen, een meisje dat zo lang mogelijk een waterfles op haar hoofd in evenwicht probeert te houden en iemand die de tralies van het hek met daarop ‘Arbeit macht frei’ omklemt om zich als gevangene te laten fotograferen. De gidsen komen er niet veel beter af. Hun verhalen, waarvan we slechts flarden opvangen, zijn op zijn best naïef en incompleet.

In een vraaggesprek gaf Loznitsa aan dat de opschriften op de T-shirts van de bezoekers in zekere zin de tekst van de film vormen. De vraag is welk verhaal er gemaakt kan worden van frases als ‘fuck’ en ‘cool story, bro’, Slash van Guns N’ Roses, een doodshoofd en vooral veel blote schouders. Het illustreert vooral de onwetendheid van de toeristen. Ergens in de film zit een lang shot van een man in een shirt met Jurassic Parklogo dat een metaforische kwaliteit heeft: is Dachau op weg om in een historisch themapark te veranderen?

Identificatie

De minutenlange stilstaande shots vergen veel van de toeschouwer en kunnen soms saai genoemd worden. Loznitsa zegt bewust voor deze verteltrant te kiezen. Waar propaganda zich kenmerkt door snelle montages van over elkaar buitelende beelden, die de emoties van de toeschouwer aanspreken, mikt Loznitsa op het brein van de kijker. Zijn trage beelden geven tijd tot nadenken en introspectie.

En dit werkt. Gaandeweg verdwijnen de ergernis en verbazing over het gedrag van de bezoekers en daagt het besef dat het onterecht is deze hele groep over één kam te scheren. Bovendien kun je je aan hen relateren. Iedereen kent het gevoel van zere voeten en vermoeide benen tijdens een rondleiding met veel slenteren en stilstaan. Of de dorst, en het gapen en grinniken, terwijl de gids iets belangrijks voorleest. Herkenbaar is ook de opwinding die zich van een groep meester maakt wanneer ze ein-de-lijk de gaskamers en het crematorium gaan zien. Oorlogsmisdaden als achtbaanrit.

Vragen

Doordat je als kijker de andere toeristen enkel observeert en niet participeert, is het makkelijk om een superieure houding aan te namen en alle toeristen over één kam te scheren. Het is Loznitsa’s verdienste dat hij de kijker uitdaagt dit vooroordeel aan te vechten. Het siert hem bovendien dat zijn film nergens het karakter van een aanklacht krijgt, maar bovenal oproept tot nadenken. Het gevolg van Loznitsa’s benadering is dat de film uitsluitend vragen oproept en geen antwoorden biedt.

Bestaat er een gepaste manier om de voormalige concentratiekampen te bezoeken? Loznitsa weet het antwoord niet. ‘Het moet vanuit de mensen zelf komen’, zegt hij na afloop. Wel staat voor hem vast dat de museale functie het herdenken in de weg staat. Zonder de juiste herinnering gaat ook de waarschuwende functie van het gebeurde verloren. De bezoekers zullen de concentratiekampen als iets uit een andere wereld zien en vergeten dat de omstandigheden die de Holocaust mogelijk maakten nog altijd in de wereld zijn. Educatie is van belang zegt hij, maar hoe, dát weet hij niet. Misschien is Austerlitz een goed begin.

Austerlitz is op 25 en 26 november nog op het IDFA te zien.

Koen smildeKoen Smilde (1985) studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Momenteel legt hij de laatste hand aan zijn researchmasterscriptie. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis. Daarnaast werkt hij als stagiair bij het NIOD aan een onderzoek naar de representatie van de Tweede Wereldoorlog op Wikipedia.

Berichten gemaakt 1231

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven