De wereldwijde Holocaust herdenking op 27 januari, de dag waarop in 1945 de bevrijding van het concentratiekamp Auschwitz Birkenau plaatsvond, nam dit jaar een reflectieve wending. In het imposante UNESCO hoofdkantoor in Parijs werd niet alleen herdacht, maar ook stilgestaan bij de handeling van herdenken zelf. Het onderwerp van de bijeenkomst was namelijk de filmdocumentaire Who Will Write Our History (2019), dat gebaseerd is op het gelijknamige boek van historicus dr. Samuel D. Kassow. Hierin wordt het bijzondere ontstaansverhaal verteld van de Oyneg Shabes archieven, die in 1999 werden toegevoegd aan de Werelderfgoedlijst van UNESCO.
Behalve in Parijs werd de documentaire ook vertoond in diverse locaties verspreid over de hele wereld, van tientallen reguliere bioscopen in Italië en Holocaust Musea in de Verenigde staten tot aan educatieve centra in Kazachstan en Senegal – in totaal 350 locaties in 55 landen.
Wat maakt deze archieven zo bijzonder? En waarom spelen zij een cruciale rol in het herinneringsproces van de Tweede Wereldoorlog?
Nazi propaganda in het getto van Warschau
Het getto van Warschau was het grootste getto dat door de nazi’s was opgericht. Vanaf 1940 werden hier rond een half miljoen joden opgesloten op een terrein dat weinig meer dan drie vierkante kilometer besloeg. De nijpende overbevolking en de constante toevoer van nieuwe joodse vluchtelingen vanuit het Poolse platteland zorgden voor ziekte en een allesoverheersende hongersnood. De straten lagen bezaaid met broodmagere bedelaarskinderen en lijken van degenen die aan de malaise waren bezweken.
Omdat de inwoners waren afgesloten van de buitenwereld waren de nazi’s de enigen die berichten naar buiten brachten over de situatie in het getto. Gewapend met camera’s legden zij het leven in het getto vast en vervormden zij de onmenselijke omstandigheden tot propaganda. In hun camerabeelden en reportages werden de joden afgeschilderd als vies, besmettelijk en bovenal barbaars. Wist iemand van buiten de muren van het getto wat er zich daarbinnen daadwerkelijk afspeelde? Of zou het vervormde beeld van de Poolse joden dat door de nazi’s geportretteerd werd de enige versie van de waarheid blijven?
Geschiedschrijving als verzet
Als reactie op de eenzijdige beeldvorming van hun bezetters ontstond er binnen het getto een geheime culturele verzetsgroep onder leiding van historicus Emanuel Ringelblum. Deze groep opereerde onder de codenaam Oyneg Shabes en bestond uit enkele tientallen historici, intellectuelen en hulpverleners, die vaak niet eens van elkaars lidmaatschap afwisten. Gewapend met pen en papier en met gevaar voor eigen leven verzamelden zij bewijsmateriaal voor de oorlogsmisdaden die de nazi’s tegen de Poolse joden pleegden. Hun strategie was succesvol: naar buiten gesmokkelde ooggetuigenverslagen bereikten Engeland en werden via de BBC openbaar gemaakt aan geschokte radioluisteraars wereldwijd.
Ringelblum en de overige verzetsleden wisten dat, ook al zou Engeland hen te hulp schieten, hun overlevingskansen klein waren. Het werk dat zij verrichtten steeg daarom boven hun persoonlijke overlevingsdrang uit – zij wilden dat de geschiedenis van de Poolse joden tijdens de oorlog namelijk geschreven zou worden vanuit hun eigen perspectief. Zodoende verzamelden ze allerlei bronnen die het cultureel en maatschappelijk rijke joodse leven binnen en buiten het getto representeerden: memoires en officiële documenten, maar ook foto’s, gedichten, tekeningen en zelfs productetiketten. Dankzij hun inspanningen ontstond zo het belangrijkste archief over het Poolse Joodse leven tijdens de oorlog.
Het nut van geschiedschrijving
Ringelblum en zijn medestanders waren zich bewust van het belang van geschiedschrijving en de dubbele rol die zij speelt: enerzijds door kritisch bronnenonderzoek pogen om het verleden op de juiste manier te interpreteren, anderzijds de samenleving blijven herinneren aan haar geschiedenis, om er vervolgens van te kunnen leren.
De publieke figuren op het UNESCO evenement hebben dit ook begrepen. In de ondertoon van de avond klonk duidelijk een aanklacht tegen de huidige politiek-maatschappelijke situatie. En daarmee ook een waarschuwing: wees er bewust van wat onverdraagzaamheid en haatpropaganda ons in het verleden hebben gebracht. Deze waarschuwing is essentieel in een tijd waarin nieuwe generaties steeds minder over de Holocaust weten.
Who will write our history?
De dappere verzetsleden van Oyneg Shabes hebben hun rol in het levend houden van dat verleden vervuld. Op slechts een enkeling na vonden zij allen de dood, maar niet nadat zij ervoor hadden gezorgd dat de vruchten van hun verzet veilig in een kelder begraven werd in kisten en melkkannen. Na de oorlog werd dit kostbare archief opgegraven van onder de puinhopen van het getto, dat in 1943 door de nazi’s met de grond gelijk was gemaakt. Vandaag de dag vormen deze documenten, en niet de propagandistische reportages van de nazi’s, het belangrijkste bronmateriaal voor de reconstructie van het Poolse joodse leven tijdens de oorlog. Ringelblum en zijn medestanders schreven hun eigen geschiedenis.
Door Eva van Kemenade.
Eva van Kemenade (1993) studeerde geschiedenis en filosofie aan de UvA, de RUG en de Sorbonne. In 2018 won zij de Prix de Paris voor haar onderzoek naar de wisselwerking tussen macht, volksfeesten en popular politics in vroegmoderne steden. Momenteel woont zij in Parijs, waar zij haar onderzoek voortzet als PhD aan de École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS).
