Is de Amerikaanse president Donald Trump een leugenaar? Op het eerste gezicht wel: volgens de fact checkers van de Washington Post heeft Trump zich al meer dan 7600 keer schuldig gemaakt aan het verkondigen van foutieve informatie. En in een speciaal nummer van het Amerikaanse tijdschrift Time Magazine concludeerde hoofdredacteur Nancy Gibbs dat de waarheid voor Trump niets meer dan ‘speelgoed’ is. Maar is het daadwerkelijk toereikend om de geestelijk vader van absurdistische begrippen als ‘alternative facts’ en ‘covfefe’ als leugenaar te bestempelen?
Bullshitten gedefinieerd
Wellicht is de term ‘bullshitter’ veel toepasselijker om Trumps gedrag te beschrijven. In zijn boek On Bullshit beschreef de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt het verschil tussen bullshitten en liegen door te wijzen op de verschillende intenties van de spreker. Waar de leugenaar doelbewust poogt zijn of haar publiek te misleiden aan de hand van een falsificatie van de waarheid, is de bullshitter volstrekt ongeïnteresseerd in dezelfde waarheid. Voor de leugenaar is kennis over de waarheid onmisbaar in de zorgvuldige falsifiëring hiervan, maar voor de bullshitter is de werkelijkheid triviaal. Hij of zij kan uiteindelijk feitelijk gelijk of ongelijk hebben, maar dat doet als puntje bij paaltje komt niet ter zake. Onverschilligheid over de feiten heerst voor de bullshitter: wat telt is louter de verkondiging van het verhaal dat door hem of haar als wenselijk wordt ervaren.
Trump de bullshitter
Dat laatste moet bekend voorkomen voor Trump-watchers. Aan het adres van de Amerikaanse president kunnen immers vele beschuldigingen worden gemaakt, maar hem kan moeilijk worden verweten de waarheid hoog in het vaandel te hebben staan. Zie bijvoorbeeld dit fragment uit een van zijn toespraken:
[The dishonest fake news media] are the enemy of the people. Because they have no sources, they just make them up when there are none. I saw one story recently where they said nine people have confirmed. There are no nine people. (…) But they say nine people. And somebody reads it and they say, oh, nine people, they have nine sources. They make up sources.
In deze passage betoogde Trump in principe dat anonieme bronnen niet bestonden (‘they just make them up when there are none‘). De werkelijkheid is genuanceerder: kranten zijn aangewezen op anonieme bronnen omdat klokkenluiders vaak bang zijn voor de gevolgen van het in de openbaarheid treden met gevoelige informatie. Maar aangezien Trump met geen woord repte – en dus onverschillig was – over deze journalistieke realiteit, kan worden gesteld dat hij zich schuldig maakte aan bullshitten.
Deze speech was geen eenmalig incident. In een inmiddels berucht televisie-interview uit 2017 reageerde Trumps adviseur Kellyanne Conway als volgt op een kritische vraag over aantoonbaar foutieve opmerkingen van de toenmalige perschef van het Witte Huis:
Conway: Don’t be so overly dramatic about it, Chuck. You’re saying it’s a falsehood, and our press secretary, Sean Spicer gave alternative facts to that.
Met andere woorden: Conway gaf expliciet aan onverschillig te zijn over de “echte” feiten, en pretendeerde dat deze er simpelweg niet toe deden. Bullshit bij uitstek, dus.
Bewuste onverschilligheid
Nog een voorbeeld dan. Tijdens de Helsinki-top met de Russische president Poetin werd Trump gevraagd of hij de conclusie van de Amerikaanse inlichtingendiensten onderschreef dat Rusland invloed had uitgeoefend tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016. Hij antwoordde als volgt:
[…] all I can do is ask the question. My people came to me — Dan Coats [hoofd van de Amerikaanse inlichtingendiensten] came to me and some others — they said they think it’s Russia. I have President Putin; he just said it’s not Russia.
I will say this: I don’t see any reason why it would be, but I really do want to see the server.
But I have – I have confidence in both parties.
Trump suggereerde dat hij te maken had met twee tegenstrijdige, maar even geloofwaardige verklaringen. Wat dit betreft impliceerde Trump dat hij redenen had zowel Poetin als het hoofd van zijn eigen inlichtingenapparaat te wantrouwen. Want als Trump Coats als geloofwaardig had ervaren, zou hij logischerwijs sceptisch zijn geweest over Poetins tegenstrijdige claim. Trumps boodschap was aldus dat de president evenveel reden had de bevindingen van zijn eigen inlichtingendiensten te wantrouwen als de claims van zijn Russische tegenhanger.
Daar wringt de schoen. Als opperbevelhebber mag van de Amerikaanse president worden aangenomen dat hij regelmatig op de hoogte wordt gebracht van het bewijs waarop inlichtingenofficieren zoals Coats zich baseren. Het is daarom waarschijnlijk dat Trump wist dat de claims van Coats beter onderbouwd waren dan die van Poetin. Desalniettemin toonde Trump zich volstrekt onverschillig ten opzichte van zijn eigen feitenkennis, waardoor ook dit optreden mag worden beschreven als demonstratie van het betere bullshitten.
Donald Trump is dus niet zozeer een leugenaar, maar een bullshitter. Dat is allerminst een gerustelling: als leugenaar zou de Amerikaanse president immers nog steeds gebonden zijn aan een vorm van de waarheid in de falsifiëring hiervan. Maar als chronisch bullshitter is de machtigste man op aarde volledig losgekoppeld van de werkelijkheid.
Belangrijke bullshit
Historici kunnen gelukkig, aan de hand van Frankfurts onderzoek, iets leren van Trumps gedrag. In zijn vervolg op On Bullshit – simpelweg getiteld On Truth – bespreekt Frankfurt de rol van waarheid in de menselijke ervaring. Hij doet dit naar aanleiding van het werk van de zeventiende-eeuwse filosoof Baruch Spinoza. Kort samengevat suggereert Frankfurt dat mensen hun geluk ontlenen aan datgene waarvan ze houden. Maar om dit soort objecten in de wereld te kunnen identificeren, zijn mensen genoodzaakt zich te beroepen op de waarheid. Het ervaren van geluk is, volgens Frankfurt, hierom onlosmakelijk verbonden met het herkennen van de waarheid. Hij concludeert: ‘people cannot help loving truth‘.
Als men ervoor kiest Frankfurts lezing over de logische connectie tussen geluk en het herkennen van de waarheid te accepteren, rijst al snel de vraag waarom miljoenen Amerikanen zich politiek aangetrokken voelen tot een politicus die de waarheid keer op keer verwaarloost. Wellicht heeft de huidige sociaal-economische realiteit in de VS – denk aan het verdwijnen van talloze industriële banen in bepaalde regio’s – dusdanig veel pijn en woede veroorzaakt bij ‘achtergebleven’ Amerikanen dat zij behoefte hebben gekregen aan een politicus die hen de waarheid doet vergeten. Trumps retoriek zou voor deze doelgroep dus kunnen functioneren als ware een aangename verdoving. En dat is allerminst bullshit.
Door Koen Uffing.
Koen Uffing is researchmaster student Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en oprichter/beheerder van de blog pinkerness.com. Hij houdt zich bezig met Amerikaanse politieke retorica en herinneringscultuur.
