Een adelaar met uitgeslagen vleugels, een elegante dame met Frygische muts, een voormalige koningin der Nederlanden met strak gecoiffeerd kapsel: bij het betalen van een kop koffie wordt je geconfronteerd met een stortvloed aan symboliek. Voor de gemiddelde Romein ten tijde van het keizerrijk was dat niet anders. Romeinse munten werden voorzien van een hele reeks aan symbolische afbeeldingen, die zeer waarschijnlijk dienden als middel voor keizers om boodschappen uit te dragen richting hun onderdanen. Hoe effectief en consistent die boodschappen echter waren, is nog maar de vraag.
De term propaganda viel in vorige eeuw nog redelijk gemakkelijk in het oudheidkundig onderzoek, zeker wanneer het op munten aankwam. Daar werden al vanaf de jaren ’80 de nodige kritiek op geuit. Met goede reden, want de vraag dringt zich al snel op in hoeverre je de communicatieve mogelijkheden van een Romeins keizer kan vergelijken met die van een modern dictator in een wereld vol massamedia. Wanneer oudhistorici het heden ten dage nog over propaganda hebben, wordt dat meestal voorzien van dikke aanhalingstekens. Toch is er wel een consensus dat al die symbolen op munten er niet zonder r eden stonden: iemand wilde ‘iets’ uitdragen. Aangezien een belangrijk percentage van de munten op bevel van het centraal gezag in Rome werden vervaardigd, mogen we er ook van uit gaan dat er in ieder geval een relatie is tussen dat ‘iets’ en de beeldvorming rondom keizers.
Dat idee wordt nog versterkt wanneer we kijken naar het soort afbeeldingen op munten. Behalve goden waren het vooral personificaties die op munten werden geslagen. Deze afbeeldingen van jonge vrouwen (en soms mannen) waren extreem populair ten tijde van het Romeinse keizerrijk. Meestal drukten ze deugden uit, zoals pietas (trouw), aequitas (rechtvaardigheid) of virtus (dapperheid), maar ook geografische regio’s, volkeren of abstracte concepten behoorden tot de mogelijkheden. Hun attributen en bijbehorende teksten maakten duidelijk waarop geduid werd, de figuren zelf waren compleet inwisselbaar. Dit soort afbeeldingen waren terug te vinden op mozaïeken, in sculpturen en schilderwerken, op openbare plekken en bij mensen thuis. Bovenal verschenen ze op munten en juist hier werden ze vaak samen met de keizer afgebeeld. Reden om aan te nemen dat personificaties voor de hofhouding rond de Romeinse keizer een middel waren om (complexe) boodschappen over de keizer uit te drukken, in een aantrekkelijke verpakking.
Sommige van de meest in het oog springende voorbeelden komen uit de tijd van keizer Hadrianus. Hij liet zich op munten afbeelden met personificaties van de verschillende provincies en regio’s van het Rijk die hij had aangedaan op zijn reizen, zoals Aegyptus, Gallia en Achaea. Niet alleen een mooie uiting van de reislust van de keizer, maar ook een manier om zijn macht en prestige te onderstrepen: Hadrianus regeerde over een Rijk met vele volkeren en exotische locaties. Personificaties maakten daarnaast ook de goede kwaliteiten van de keizer duidelijk. Zo verschenen concordia (eendracht, met volk, Senaat, etc.), salus (gezondheid, welvaart) en pietas (trouw aan de goden, staat en volk) vaak op de munten van Hadrianus. Ook meer abstracte concepten kwamen voor: victoria, de personificatie van militaire overwinning, gaf eveneens acte de presence. Op denarii van Hadrianus benadrukte ze het militaire talent en succes van de keizer. De opvolger van Hadrianus, Antoninus Pius, deed er nog een tandje bovenop in de bouwkunst: hij liet het fries rondom het Hadrianeum – het tempelcomplex voor de vergoddelijkte Hadrianus – decoreren met personificaties van allerlei geografische gebieden en volkeren. Een onverbloemde uiting van de enorme reikwijdte van de macht van wijlen Hadrianus en, in zijn verlengde, het Romeinse Rijk.
De weinige resten die we over hebben van het fries verraden helaas niet veel van hun specifieke betekenis. Zoals op de munten lijkt de ene personificatie eigenlijk precies op de andere. Alleen de kleding en attributen zijn anders, maar zonder inscriptie wordt het niet duidelijk welke dame nu welk volk of regio moet voorstellen. Bij deugden ligt het ook lastig: wat wilde de keizer nu eigenlijk precies zeggen wanneer hij zich liet afbeelden met een menselijke pietas of virtus? Dat leidt tot het heikele punt van interpretatie. Als personificaties alleen te lezen zijn met inscripties of academische kennis, hoe succesvol waren ze dan in het overbrengen van boodschappen aan de kijker?
Het is een vraag die geldt voor alle vormen van Romeinse ‘staatskunst’ en er zijn door historici verschillende antwoorden op geformuleerd. Volgens kunsthistorica Jessica Hughes moeten we tussen de regels lezen: de onleesbaarheid van de personificaties deel is van het machtsspel. De gemiddelde Romeinse kijker mag dan wel niet hebben geweten welke dame bij welke regio hoorde, de implicatie was dat de keizer dat wél wist en daarmee zijn superioriteit liet zien. Andere oudhistorici, van John Clarke tot Olivier Hekster, wijzen juist op de meerdere facetten die elke keizer naar buiten toe presenteerde en de manier waarop de verschillende sociale lagen in het Romeinse Rijk ieder hun eigen ideeën hadden over de keizer en het keizerschap. Van monumenten tot munten: Romeinse kunst kenmerkt zich in deze postmoderne visie juist door gelaagdheid. Er zijn altijd een boel verschillende, soms tegenstrijdige boodschappen in te lezen. Misschien interesseerde de gemiddelde kijker zich helemaal niet in de boodschap ‘achter’ het beeld maar vielen de aantrekkelijke jonge vrouwen in exotisch kostuums op zichzelf in de smaak. Geen wonder dus dat er in plaats van propaganda nu liever wordt er gesproken van keizerlijke (zelf)representatie, waarin het niet gegeven is dat de keizer bijzonder veel invloed kan uitoefenen op het beeld dat zijn onderdanen van hem hebben. Er werden wellicht wel pogingen ondernomen om een coherente boodschap uit de dragen, maar de bevolking van het Romeinse Rijk hield er zo hun eigen ideeën op na. Een wijze les voor moderne politici in het tijdperk van Twitter, Facebook en Tumblr.
Stefan Penders is sinds 2014 als promovendus verbonden aan de Universiteit Leiden. Hij houdt zich in zijn onderzoek bezig met keizerlijke ideologie en de relatie tussen Rome en de provinciën. Daarnaast schrijft hij geregeld artikelen voor de website www.ifthenisnow.nl en werkt hij mee aan de organisatie van de Romeinenweek.
