Willem III was één van de belangrijkste staatsmannen van de Nederlandse geschiedenis. Hij werd echter geboren als toekomstige Stadhouder in een republiek die even geen Stadhouders kon luchten of zien. In het Rampjaar (1672) nam hij de leiding over en later voer de Stadhouder naar Engeland om koning van Engeland, Schotland en Ierland te worden. Hij zou echter in de woorden van Luc Panhuysen ‘overbodig’ zijn gebleven als hij niet een waardige tegenpool had gehad in Lodewijk XIV: ‘Voor de prins was het Rampjaar een verlossing’.
Luc Panhuysen (1962) is een historicus die eerder schreef over de gebroeders de Witt en het Rampjaar, dus hij was al goed ingelezen in de periode van de late Gouden Eeuw. Over zijn studie naar de gebroeders de Witt werd een expositie gehouden in Dordrecht waarbij hij als gastconservator fungeerde. Ook was hij journalist bij Het Parool en De Groene Amsterdammer. Hij schreef dit boek met de bedoeling dat er meer aandacht in Nederland voor onze Stadhouder-koning komt. Dit is er te weinig vindt hij, ondanks Willems grote prestaties.
Panhuysen heeft zich goed ingelezen in Nederlandse, Britse, Franse en Duitse bronnen. Hierdoor kan hij in fraai geschreven proza de tijdsgeest en het toenmalige internationale krachtenveld beschrijven. Met veel voorbeelden, anekdotes en fragmenten uit brieven van die tijd weet hij goed tot de verbeelding te spreken. Daardoor leest het boek vlot weg en heeft het lichtere momenten. Vooral de acties van artsen leveren komische anekdotes op. Panhuysen voert je mee langs opgezwollen ledematen, etterende wonden en dagelijkse klisma’s. Ook vertelt hij hoe Lodewijk elke maaltijd met weinig tanden meerdere borden leeg at, omdat na hevige kiespijnen zijn hele bovengebit er zonder verdoving uitgetrokken was, waarbij hij per ongeluk zijn bovenkaak brak. Je krijgt zelfs medelijden met de Zonnekoning omdat hij 77 jaar zijn dokters overleefd heeft.
Dubbele biografie
Waar je normaal gesproken twee biografieën koopt van twee grote heersers, krijg je er nu twee in één: een biografie van zowel Willem III als Lodewijk XIV. Op een chronologisch synchroon geschreven manier weeft Panhuysen in elk hoofdstuk de hoofdpersonen, hun hofhouding en hun doen en laten aaneen zonder vaart te verliezen. Wel leest Lodewijks gedeelte soms ook als een biografie van Elisabeth Charlotte (‘Liselotte’) van de Palts, Lodewijks schoonzus, en een van de voornaamste bronnen over het Franse hof. Omdat Liselotte in tegenstelling tot Lodewijk wel emoties laat zien, leef je soms meer met haar mee dan met Lodewijk.
Beide mannen groeiden in onzekerheid op waarna ze als volwassenen naar een situatie van veilige grenzen probeerden toe te werken. Hierbij kwam Lodewijk door zijn machtshonger op de paradoxale methode om agressieve buitenlandpolitiek te voeren om sterk te staan, terwijl Willem hem juist probeerde te dwarsbomen en allerlei internationale coalities hiervoor in het leven schiep. Zo werd Lodewijk voor Willem een obsessie en zijn aartsvijand tot op zijn sterfbed, terwijl Lodewijk dankzij Willem tegenstand leerde kennen en daardoor langzaamaan compromissen leerde sluiten.
Terwijl het polderen voor de Franse absolute vorst een noviteit was, was Willem met zijn Hollandse opvoeding ermee opgegroeid. In het kibbelende Den Haag was Willem III politiek sluw en ervaren geworden. Hij slikte soms zelfs zijn ego in tijdens besprekingen tussen politieke facties. Tot zijn ontzetting was het in Engeland niet veel beter, omdat het Britse parlement juist zijn nieuw verworven rechten uitprobeerde tegenover degene die voor hen die rechten ondertekend had. Dit ging zelfs zo ver dat Willem had willen abdiceren, wat voor ondergetekende een nieuw feitje was.
Oordeel over Willem
De grote vraag onder historici is of Willems riskante actie om de Engelse kroon te bemachtigen gemotiveerd was door persoonlijke doeleinden (machtswellust) of ideologische doeleinden (protestantisme beschermen), naast een overduidelijk strategisch doel om de Republiek een bondgenoot te bezorgen en één potentiële vijand minder. Deze vraag is bijzonder moeilijk omdat Willem zowel voor tijdgenoten als voor historici een sfinx was met een complexe en gesloten persoonlijkheid.
Vergeleken met eerdere biografieën geeft Panhuysen een genuanceerd beeld van Willems beweegredenen. Willem was trots, slechtgehumeurd, eerzuchtig en ontzettend koppig, maar hij had goede intenties en in tegenstelling tot Lodewijk was hij bezorgd om het welzijn van zijn inwoners. Hij wilde het liefst op een gelijk podium met Lodewijk onderhandelen, maar de Zonnekoning kende geen gelijke. Hij wreef Willem ook fijntjes in dat hij geen last had van kibbelende gedeputeerden zoals Willem in Den Haag en Londen had. Hoewel Willem dus niet perfect was, lijkt hij zeker door Panhuysen’s vergelijking met Lodewijk vrij goedaardig.
Vergelijkbare boeken over Willem III, zoals De Roofkoning van Machiel Bosman (2016) en de Stadhouder-koning Willem III. Een politieke biografie van Wout Troost (2001), zijn iets negatiever in hun oordeel. Bosman geeft alleen al met zijn titel aan dat Willem vooral aan zijn eigenbelang dacht. Hij noemt Willem III een roofkoning omdat hij de troon geroofd zou hebben. Uit propagandaoverwegingen werden zaken als de protestantse religie, het machtsevenwicht in Europa en het herstellen van vrijheden er bij gesleept. Troost focust minder op Frankrijk en meer op de Schotse en Ierse kant van het verhaal. Hij is positief over Willems Britse koningschap, maar heeft een negatief oordeel over Willem wat de Republiek betreft. Doordat Lodewijk en Willem elkaar eigenlijk niet goed begrepen, wantrouwden en dwarsboomden ze elkaar steeds weer. Weliswaar werd de Republiek beschermd, maar juist door Willem’s langdurige twist met Lodewijk werd de Republiek richting economisch verval gedreven. Panhuysen zit ook op deze lijn.
Besluit: een schitterend tijdsbeeld en een tweevoudige biografie
Het boek van Panhuysen is een goed leesbare biografie geworden die zowel van de Zonnekoning als van Willem een mooi beeld neerzet. Nog indrukwekkender is het sfeerbeeld dat de auteur uiteenzet: Van de geopolitieke situatie op dat moment, de culturele rituelen rondom een hofhouding, de jacht, de maîtresses, tot de slechte medische zorg, alles komt schitterend naar voren.
Bosman schreef zijn boek in de vorm van een historische roman, een stijl waar je aan moet wennen. Dat doet Panhuysen niet, maar zijn verhaal is allesbehalve een gortdroge biografie. Het is een rijkelijk aangeklede (en daardoor lijvige) biografie geworden die door de leuke anekdotes vlot wegleest. Vlotter ook dan het meer academische boek van Troost. Ik vind zelf daarom dat het de best leesbare van de drie besproken biografieën betreft en het een waardige nominatie voor de Libris Geschiedenis Prijs 2017 is.
Oranje tegen de Zonnekoning. De strijd van Willem III en Lodewijk XIV om Europa. door Luc Panhuysen. Verschenen bij uitgeverij Atlas Contact (2016), 589 pagina’s, €34,99.
Door Alexander van den Berg
Alexander van den Berg (1993) voltooide in 2016 de onderzoeksmaster Modern History aan de Universiteit van Utrecht. Zijn expertise ligt bij de politiek-internationale geschiedenis in de achttiende tot negentiende eeuw. In zijn vrije tijd leest hij graag Nederlandse of Engelse historische literatuur. Eerder schreef hij voor Aanzet, het studentenblad van en voor Utrechtse geschiedenisstudenten.
