Keerpunten | Grijpt uw harnas en lans! – Het middeleeuws toernooi

Een klassiek beeld van hoe wij een middeleeuws toernooi voorstellen komt naar voren in de trailer van de film A Knight’s Tale (2001). Deze laat zien hoe de hoofdpersoon William, een gewone jongen, ridder wordt. Een problematische situatie, aangezien ridders eigenlijk van adellijke afkomst zouden moeten zijn. Het beeld dat wij vandaag de dag van toernooien hebben is sterk bepaald door dit soort films en boeken met gelijksoortige ideeën. In deze column zal ik aandragen dat het toernooi een belangrijk keerpunt was in de middeleeuwen. Door dit keerpunt te bestuderen wil ik laten zien welke voorwaarden nodig waren om de toernooien mogelijk te maken.

Daarmee toon ik aan dat keerpunten nooit op zichzelf staan, maar altijd vooraf worden gegaan door kleinere gebeurtenissen zonder welke ons beeld van de middeleeuwen anders zou zijn geweest.

Paulus Hector Mair, De arte atlhetica II (1540)

Het middeleeuws toernooi

A Knight’s Tale is een intrigerend verhaal vol romantiek en spanning. Waar het mij echter om gaat is de manier waarop het verloop van het toernooi wordt afgebeeld in deze film. We zien twee geharnaste ridders op geharnaste paarden op elkaar afrijden in een poging de ander met hun lans uit het zadel te wippen. Aangezien Hollywoodfilms vaak berucht zijn vanwege hun historische onjuistheden, zie bijvoorbeeld Braveheart (1995), kunnen we ons afvragen in hoeverre A Knight’s Tale het middeleeuwse toernooi historisch correct afbeeldt. Over het algemeen kunnen we echter vaststellen dat deze film een behoorlijk accuraat beeld geeft.

Het klassieke beeld dat wij van een middeleeuws toernooi hebben. Bron: Wikimedia Commons. CC2.0.

In het prille begin waren toernooien één-op-één gevechten of steekspellen zoals in de A Knight’s Tale. Al snel ontwikkelden ze zich echter tot een collectieve toernooivorm van de mêlee, waarbij twee teams het tegen elkaar opnamen. Bronnen die deze mêlees beschrijven zijn de biografieën van ridders zoals William Marshall (1146/1147-1219) en Baldwin V van Hainault (1150-1195). Vanaf de veertiende eeuw worden deze mêlees steeds minder besproken in de bronnen en komt de nadruk opnieuw te liggen op de één-op-één gevechten. Dit is ook de periode waarin A Knight’s Tale is gesitueerd. In deze periode worden de één-op één gevechten niet meer steekspellen genoemd maar Pas d’armes, waarbij de ridder een bepaalde doorgang verdedigde. De Bourgondische ridder  Jacques de Lalaing (1421-1453) maakte faam bij deze toernooien. Beide toernooivormen bestonden vanaf het ontstaan van de mêlees naast elkaar.

Een mêlee uit de Codex Manesse (14e eeuw)

Het belang van de harnas en de lans

Voor deze column focus ik voornamelijk op het steekspel, aangezien deze één-op-één gevechten ons meer inzichten geven in het ontstaan van het toernooi. Het steekspel was per slot van rekening de oervorm van het middeleeuwse toernooi.

Bij een nadere bestudering van de trailer van Knight’s Tale vallen enkele dingen op. In de eerste plaats, de geharnastheid: zowel paard als ridder dragen een harnas. Dit klinkt overdreven, maar was essentieel bij deze toernooien. Deelname zonder harnas of met een slecht harnas zou tot een vrijwel zekere dood leiden en dit was niet de bedoeling van de toernooien.

Een geharnast paard.
Bron: Wikipedia image. Foto van David Monniaux, gemaakt in het Kunsthistorisches Museum in Wenen. CC3.0.

Een tweede aspect dat in het oog springt, is de lans en dan vooral de slechte kwaliteit van deze lansen. In de trailer zien we om de haverklap een lans versplinteren. Dit heeft niks te maken met overdreven special effects of de onkunde van de middeleeuwse lansmaker. Een lans werd vanwege veiligheidsmaatregelen van een zachte houtsoort gemaakt, die makkelijk versplinterde. Lansen waren dus relatief veilige wapens en daarmee essentieel voor het ontstaan van het toernooi.  

Essentiële voorwaarden

Wanneer we deze twee essentiële voorwaarden voor het ontstaan van een middeleeuws toernooi in ons achterhoofd houden, kan het ontstaan worden gedateerd ergens tussen 1020-1040. Voor 1020 was de zachte houten lans en het harnas nog niet geïntroduceerd in Europa. Dit komt overeen met het eerste geregistreerde toernooi dat we in tweede helft van de elfde eeuw vinden.

Opvallend hierbij is dat de  religieuze, politieke en sociale omstandigheden die essentieel waren voor het ontstaan van het toernooi al eerder terug te vinden zijn in de Europese samenleving. Bijvoorbeeld een van de belangrijkste sociale ontwikkelingen, de wil om distinctie aan te brengen in de maatschappij, kan al worden teruggevonden in de tiende eeuw. Deze ontwikkeling was een belangrijke maatschappelijke voorwaarden voor het ontstaan van concepten zoals hoffelijkheid en ridderlijkheid.  

Een belangrijk keerpunt

Deelnemers van het middeleeuwse toernooi hadden niet als doel elkaar te doden. Een toernooi was in eerste instantie bedoeld als entertainment. Waarschijnlijk waren er ook allemaal activiteiten rondom deze toernooivelden zoals kraampjes met allemaal lekkernijen en pluralia. Door alleen deze entertainment functie te belichten doen we echter af aan het belang van het middeleeuws toernooi op sociaal en politiek niveau. In de eerste plaats kan het toernooi ook gezien worden als een belangrijk moment om sociale contacten op te halen met vrienden en familie. Bijvoorbeeld tijdens de feesten die plaatsvonden na de toernooien (zie de afbeelding hieronder).

Sociale activiteiten de avond voor het toernooi. Uit het toernooiboek van Réné van Anjou (late 15e eeuw).

Ten tweede konden toernooien bijdragen aan de vorming van een lokale identiteit of groepscohesie. Slechts één voorbeeld hiervan was dat er vaak een bepaalde loyaliteit ontstond binnen de teams die deelname aan de mêlees. Personen die in het team van een bepaalde aanvoerder zaten, sloten zich in periodes van echte oorlog ook vaak aan bij deze aanvoerder.   

Ten derde konden toernooien ook onderdeel zijn van diplomatieke activiteiten. Bijvoorbeeld een toernooi bij Windsor in 1279 was bedoeld om een huwelijk te regelen tussen de zoon van hertog Jan I van Brabant (1253-1294) en de dochter van de Engelse koning Edward I (1239-1307). In de laatste plaats kan het toernooi gezien worden als de bakermat van onze moderne sportbeleving. Een voorbeeld waar dit uit blijkt is de tijd en moeite die in de training van toernooipaarden werd gestopt. Om een paard te trainen voor een toernooi kost veel tijd, moeite en geld, terwijl deze ridders te paard nauwelijks een rol speelden in de oorlogen van de middeleeuwen. Het lijkt er dus op dat deze paarden enkel getraind werden voor toernooien. Ze vormden zelfs niet het vervoer van de ridder naar het toernooi.

Besluit

Het ontstaan van het middeleeuws toernooi laat ons zien dat keerpunten niet alleen afhangen van radicale veranderingen in de maatschappij. Deze keerpunten komen pas tot stand als er voldaan is aan de basisvoorwaarden, zoals de introductie van het lans en harnas. Ik denk dat de introductie van het middeleeuws toernooi onvermijdelijk was. Het is echter wel interessant na te denken over hoe onze wereld eruit had gezien als het middeleeuws toernooi nooit had bestaan. Tijdens deze toernooien werd de basis gelegd voor onze hedendaagse acceptatie om veel tijd en geld te investeren in sport. Sport zou dus een heel andere rol in de maatschappij hebben gespeeld zonder het toernooi.

Uiteindelijk heeft het toernooi de sociale en politieke netwerken van de middeleeuwen gevormd, die uiteindelijk onze Nederlandse en Europese politieke verhoudingen hebben bepaald. Het zou dus kunnen betekenen dat Nederland een hele andere koning zou hebben gehad zonder het middeleeuwse toernooi.

Door Karst Schuil.


Voorafgaand aan zijn onderzoeksmaster Classical, Medieval, and Early Modern Studies aan de Rijksuniversiteit Groningen heeft Karst Schuil (1994) zijn Bachelor Geschiedenis behaald aan dezelfde universiteit. In zijn huidige onderzoek richt hij zich op de late middeleeuwen en vroegmoderne periode met een bijzondere interesse in thema’s zoals de geschiedenis van emoties, intellectuele geschiedenis en sociaal-culturele geschiedenis. Naast zijn Onderzoeksmaster loopt hij stage bij de Bijzondere Collecties van de Rijksuniversiteit Groningen.

Berichten gemaakt 1231

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven