Een man zit met zijn zoon in de auto. Hij vertelt over de extreme tegenstellingen die in de menselijke geest zijn te vinden. Over de totale anarchie in een oorlog, over de misplaatste verheerlijking van het moorden. Zijn zoon kijkt hem zwijgend aan, terwijl hij ondertussen de weg wijst. Zijn vader is er niet helemaal bij. De jongen lijkt nog maar in het begin van zijn tienerjaren te zijn en daarmee nog te jong om alles te bevatten. Zijn vader leeft echter elke dag met de gevolgen van de gruwelen uit zijn verleden; met de gebeurtenissen die hij als soldaat meemaakte tijdens de Portugese koloniale oorlogen (1961-1974).
De bovenstaande beschrijving is een fragment uit de documentaire Apoteose, geregisseerd door de Portugees Antonio Borges Correia. De documentaire schetst portretten van zes mannen die dienden tijdens de koloniale oorlogen van Portugal in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw. De mannen kampen met onverwerkte trauma’s en proberen hun oude pijnen te helen door samen te komen en erover te praten.
Dekolonisatie
In tegenstelling tot veel andere westerse landen, bleef Portugal langdurig vasthouden aan zijn koloniën. Na de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) verkregen veel Europese koloniën hun onafhankelijkheid. Soms ging dit relatief geweldloos, zoals in veel Britse koloniën het geval was. Soms ging het gepaard met meer wapengekletter, zoals in Nederlands-Indië, maar in de loop van de jaren ’60 werd het veel westerse mogendheden toch duidelijk dat het proces van dekolonisatie niet te stoppen was.
Ook in de Portugese koloniën ontstonden in de naoorlogse periode verschillende onafhankelijkheidsbewegingen. Eerst verging deze ontwikkeling nog geweldloos, maar vanaf 1961 kreeg de onafhankelijkheidsstrijd een gewapend aanzien. In de koloniën Angola, Mozambique en Portugees-Guinea volgde een lang en bloedig conflict. Deze kwam pas in 1974 tot een einde, toen in Portugal de Anjerrevolutie uitbrak en het Estado Novo regime ten einde kwam. Vanaf zijn installatie in 1933 stond dit regime een democratisch Portugal in de weg. Het had een autoritair en conservatief karakter en werd tussen 1932 en 1968 geleid door António de Oliveira Salazar (1889-1970).
Historie van kolonisatie
De geschiedenis van de Portugese kolonisatie gaat terug tot in 1415, toen in Noord-Afrika de havenstad Ceuta werd veroverd. Het was het eerste overzeese bezit van het Portugese koninkrijk, dat al snel zou uitgroeien tot een handelsrijk van globale omvang. Portugese handelsposten waren tot in de verre uithoeken van de wereld te vinden, van Brazilië tot aan India en Indonesië. In het huidige Angola, Guinee-Bissau en Mozambique bouwden de Portugezen een uitgebreid netwerk van handelsposten en forten op. De voornaamste economische drijfveer was de slavenhandel, die met de ontdekking van de Nieuwe Wereld een belangrijke inkomstenbron was van veel Europese vorsten en handelaren. Naar schatting werden in Angola alleen al een totaal van één miljoen slaven verscheept naar voornamelijk Brazilië.
Hoewel de slavernij in de 19e eeuw werd afgeschaft vond er in veel Portugese koloniën een vorm van gedwongen arbeid plaats. De reden hiervoor was dat de lokale bevolking de opgelegde belastingen niet kon betalen, waardoor zij ter compensatie werkzaamheden moesten verrichten. In de tweede helft van de 19e eeuw vond er een verdere expansie naar de binnenlanden van de koloniën plaats. Vóór deze periode was de Portugese aanwezigheid vooral beperkt tot een smalle strook aan de kustlijn. De aanleg van spoorwegen vergemakkelijkte het reizen en verbond de belangrijkste economische steden en regio’s.
Pas in de jaren ’20 verkreeg Portugal de totale controle over veel gebieden in zijn koloniën. In 1926 vond er een militaire coup plaats dat een einde maakte aan de Eerste Portugese Republiek (1910-1926). Zeven jaar later werd het Estado Novo regime opgericht, onder leiding van Salazar. Hij regeerde als een ware dictator en besloot in 1961 met geweld te reageren op de onlusten in de Portugese koloniën. In datzelfde jaar vond er een mislukte coup tegen hem plaats, met de geheime steun van de Verenigde Staten. In een reactie daarop verstevigde Salazar zijn machtspositie en voerde hij een koloniale oorlog die nog dertien jaar zou duren.
Een oorlog zonder reden
De oorlog werd al snel impopulair in Portugal, aangezien hij veel geld koste en er een verplichte dienstplicht werd ingesteld. Naar schatting werd er begin jaren ’70 zo’n veertig procent van het nationaal budget uitgegeven aan de oorlogsvoering. Honderdduizenden Portugezen werden gemobiliseerd, voornamelijk jonge jongens, en zij moesten verplicht enkele jaren in Afrika dienen. De oorlog was een kwestie van het verdedigen van nationaal grondgebied, aldus werd de oorlog gelegitimeerd. Een ex-soldaat uit de documentaire Apoteose vertelt over de onwetendheid van veel jongens toen. In een land dat geteisterd werd door armoede was de lokroep van een heroïsch overzees avontuur aantrekkelijk. Hij vertelt dat sommige jongens de zaken beter inzagen en besloten te migreren uit Portugal. Tijdens de oorlogsjaren zouden jaarlijks meer dan honderdduizend mensen het land verlaten. Hoewel dit voornamelijk met diens economische situatie te maken had.
Tegenwoordig lijkt Portugal zijn gitzwarte verleden liever te willen vergeten. Maar de mannen die daadwerkelijk in de oorlog vochten, kampen nog steeds met wrokgevoelens. Een deel van hun stierf in die oorlog en zou nooit meer terugkomen. Zij dachten te vechten voor het vaderland, maar realiseerden achteraf dat het tegen alle principes van de menselijkheid inging. Hoe leef je dan verder met jezelf? Als je hebt gemoord en geroofd en de reden voor dit geweld later zoek blijkt te zijn. Als je de beste jaren van je leven lijkt te hebben weggegooid en er geen plaats is voor eerherstel.
Timo Quint (1993) studeert momenteel aan de universiteit van Coimbra, nadat hij drie jaar zijn studie geschiedenis in Utrecht volgde. Daar geniet hij van de Portugese zon en de relaxte levensstijl. Het is voor de eerste keer dat hij langdurig in het buitenland zit, maar hij begint nu wel te snappen waar al die travel-junkies vandaan komen.
