Het is laat op een doordeweekse stapavond als ik een feest van de studentenverenigingg van Coimbra binnenloop. Beschonken studenten staan daar in groepjes gearmd bij elkaar. Zonder dat ik het helemaal doorheb, heb ik mij samen met mijn twee stapgezellen gemengd met een groep Portugese jongeren. Ook ik krijg een arm om me heen en doe hetzelfde bij de mensen naast mij. Dan wordt er een fadonummer ingezet, een typisch Portugese muziekstijl. Luidkeels bralt iedereen mee. Pure emotie staat op ieders gezicht. Ik zing mee voor zover ik de melodie kan volgen. Dit heb ik nog nooit meegemaakt. Een feestzaal vol jongeren die zo gepassioneerd meezingen, schouder aan schouder en zonder gêne. Dit maak je in Nederland misschien mee op het Museumplein als Bloed, Zweet en Tranen wordt gezongen tijdens de finale van een WK. Maar hier is het een prachtige afsluiter van een gewone stapavond.
Oorsprong en betekenis
Na een kleine speurtocht kwam ik er laatst achter dat het nummer sterk verbonden is met Coimbra. Het lied wordt gezongen tijdens de jaarlijkse afsluiting van het academische jaar. Een massa studenten verzamelt zich dan op het plein voor de Sé Velha (de oude kathedraal). Het nummer gaat over het afscheid nemen van je studietijd, je kameraden en Coimbra. Het woord saudade staat in dit nummer centraal. Saudade is een typisch Portugees fenomeen en laat zich moeilijk vertalen. Het beschrijft een emotionele staat waarin iemand diepe verlangens koestert naar een voorbijgegaan moment, plaats of persoon. Het gaat gepaard met een melancholisch gevoel en een gedachte dat hetgeen dat wordt gemist waarschijnlijk nooit meer terug zal komen. Maar tegelijkertijd is het ook een liefdevolle terugblik op de mooie momenten die zijn geweest. Het geeft zo een mengeling van intens verdriet en lichte vreugde.
Saudade heeft waarschijnlijk zijn oorsprong in het Latijnse woord solitate (een regionale verbastering van solitas), dat alleen of eenzaamheid betekent Het woord komt voor het eerst voor in Portugees-Galicische lyrische poëzie van eind dertiende eeuw. Tijdens de grote overzeese expansie van Portugal in de vijftiende en zestiende eeuw krijgt saudade een belangrijke plaats binnen de literatuur en de muziek. Portugezen die in vreemde landen verkeerden voelden saudade naar hun thuisland en geliefden. Andersom waren er de vrouwen en familie die thuisbleven en hun mannen voor lange tijd moesten missen. De kans dat ze nooit meer terugkwamen was ook aanwezig, gezien het risico op schipbreuken, ziektes en andere ongevallen.
In de Portugese cultuur
De eeuwen erna zou saudade onlosmakelijk verbonden blijven met de Portugese natie. Als je een willekeurige Portugees op straat vraagt wat Portugal kenmerkt, is de kans groot dat ze ‘saudade’ antwoorden. Saudade is ook integraal onderdeel van fado: de muziek waar Portugal beroemd om is. De absolute koningin van de fado is Amália Rodrigues. Luister één van haar nummers en je wordt meegevoerd door pure Portugese emotie. De nummers hebben over het algemeen geen vrolijke ondertoon, maar het vat muzikaal precies samen wat saudade voor de Portugezen betekent.
Saudade had ook in de twintigste eeuw een belangrijk plaats binnen de Portugese cultuur. In de jaren 60 en 70 van deze eeuw vertrokken namelijk honderdduizenden Portugezen naar het buitenland, op zoek naar werk en een beter leven. Het thuisland werd echter nooit vergeten. Portugal zal voor altijd in hun hart blijven. Persoonlijk merk ik dit aan de vele Erasmusstudenten met Portugese roots, die ik hier tegenkom. Vaak komen ze uit landen als Zwitserland en Frankrijk. Ze keren terug om te studeren en te leven in het land van hun ouders.
Buitenstaanders zullen het gevoel van saudade waarschijnlijk nooit geheel kunnen bevatten. Voor de Portugezen is het echter onderdeel van hun ziel.
Timo Quint (1993) studeert momenteel aan de universiteit van Coimbra, nadat hij drie jaar zijn studie geschiedenis in Utrecht volgde. Daar geniet hij van de Portugese zon en de relaxte levensstijl. Het is voor de eerste keer dat hij langdurig in het buitenland zit, maar hij begint nu wel te snappen waar al die travel-junkies vandaan komen.
