In 1938 bouwde de NSB een spreekwoordelijk hutje op de hei. De hei in kwestie was de beboste omgeving van het Veluwse Lunteren; het hutje fungeerde als directiegebouw voor het grote partijterrein dat hier verrees. Het paradepaardje van het terrein werd uiteindelijk een groot spreekpodium met ruimte voor tienduizenden toehoorders.
Een van de subtielere functies van architectuur is communicatie, maar fascistische architectuur maakte de boodschap liever zo duidelijk mogelijk: NSB-geestverwant Hitler noemde bouwkunst niet voor niets ‘het woord in steen’. In Nederland zijn in Lunteren en Den Haag voorbeelden van NSB-architectuur te vinden die ons iets kunnen leren over de fascistische ideologie van de beweging waarin het idee van een ‘volksgemeenschap’ centraal stond. Het is, zeker in dit herdenkingsjaar, even belangrijk om te begrijpen waarvan we in 1945 bevrijd zijn, als hoe en door wie.
Germaanse volkziel…
De locatie van het partijterrein in Lunteren op de ruige Veluwe was geen toeval: volgens de bloed-en-bodem-aanhangers onder de partij-ideologen waren er in de omgeving allerlei sporen van Germaanse volkscultuur te vinden, zoals grafheuvels en andere cultusplaatsen. Ook de keuze voor een openluchtterrein rechtvaardigden zij door zich op dit Germaanse verleden te beroepen. Bijeenkomen in de buitenlucht was voor een Germaans volk natuurlijk en zorgde voor “wijding zooals geen tempel die kan geven”.
Het belangrijkste gebouw op het terrein was een groot spreekpodium, bestaande uit een lange gebogen muur met balkon en twee kleinere muren die zich links en rechts uitstrekten. De hoofdmuur bestond volgens de bouwvergunning uit 1938 uit “reuzenmoppen”, de zijmuren uit “zwerfkeien”. Dit is niet de droge technische informatie die je verwacht in bouwvergunningen, maar ideologische: in beide materialen school namelijk een symbolische betekenis. Zwerfkeien zouden bij de Germanen als cultusplaatsen gediend hebben (denk aan de hunebedden) en reuzenmoppen, grote bakstenen uit de Middeleeuwen, moesten de architectuur van de Gotiek in herinnering brengen. De verticale Gotische bouwkunst gold namelijk als product van een Germaanse volksziel.
In 1940 hield de NSB na de Duitse inval een massale bijeenkomst op het partijterrein in Lunteren.
… of een Nederlandse?
Dat de NSB zulke radicale opvattingen over een Germaans(e) verleden, bloed en bodem had, komt misschien als een verrassing. In de geschiedschrijving zijn de NSB en Mussert vaak voorgesteld als bekrompen nationalisten wier landverraad hun meest opvallende kenmerk was, maar uit het gebouw in Lunteren blijkt dat daar een fascistische ideologie achter schuilging die veel verder ging dan we beseffen. Het belichaamde een volksgemeenschap op basis van het idee van een ‘Germaans ras’ met bijbehorende Germaanse cultuur.
Dit is echter niet het hele verhaal, want de cultuuropvattingen van de beweging waren niet eenduidig. Tegenover de ‘Germaanse’ stroming binnen de NSB stond een stroming die toch meer conservatief-nationalistisch was. Deze uit zich in het NSB-gebouw in Den Haag, waar de Germanen geen rol speelden maar de nadruk lag op de zeventiende eeuw. Het betrof het Kabinet van de Koningin aan de Hofvijver dat de bezetter in februari 1943 aan de NSB toewees opdat Mussert er zijn collaboratiefunctie ‘Leider van het Nederlandse volk’ kon uitoefenen. Het was een zeventiende-eeuws pand dat in latere tijden verbouwd was, waarop een architect opdracht kreeg het huis weer in zeventiende-eeuwse staat terug te brengen. Een uitbouw verdween, de ruiten aan de voorgevel werden vervangen en het interieur werd voor zover mogelijk gerestaureerd. Hier was dus ook sprake van een verleden dat inspiratie bood, maar in plaats van een prehistorisch Germaans verleden ging het hier om Nederlands hoogtijdagen van de Gouden Eeuw. “Het nationaal-socialisme gaat uit van het eigen volk en den eigen volksaard. Daar vindt het zijn waardemeters voor het leven. Het beschouwt het leven (…) met Nederlandsche ogen en oordeelt naar Nederlandsche maatstaven,” zo legde een artikel in partijkrant Volk en Vaderland in 1937 uit.
Er waren binnen de fascistische ideologie van de NSB dus twee stromingen ten aanzien van de interpretatie van een onveranderlijke ‘volkseigen’ cultuur die bovendien van vreemde smetten vrij moest blijven: een Germaans denkende ‘bloed en bodem’-stroming en een meer conservatief-nationalistische die uitging van de meer traditionele vaderlandse geschiedenis. Mussert, die überhaupt weinig ophad met cultuur, behoorde tot de tweede; de eerste werd beleden in tijdschriften waarvan de uitgevers tijdens de bezetting vaak banden met de SS hadden.
Item van RTL over het spreekpodium in Lunteren, de ‘Muur van Mussert’.
Lessen voor later
Het pand in Den Haag is ondanks zijn NSB-uiterlijk nog steeds in gebruik als Kabinet van de Koning. Het spreekpodium in Lunteren, in de volksmond de ‘Muur van Mussert’ genoemd, is de laatste tijd echter onderwerp van discussie. De vraag is of het gesloopt moet worden, of bewaard als herinnering aan een zwarte bladzijde in de nationale geschiedenis.
Bewaren lijkt me beter. Laten we het woord in steen nu zien als waarschuwing in steen. Voor (jonge en oude) historici mag het gebouw met zijn Germaanse symboliek een afschrikwekkend voorbeeld zijn van hoe het verleden ondergeschikt gemaakt kan worden aan politieke doeleinden. Voor Nederland mag het een waarschuwing zijn voor waar de NSB werkelijk voor stond: een ideologie die uitging van een primordiale volksgemeenschap bedreigd door vreemde en internationale invloeden. Dát is waar we in 1945 van bevrijd zijn. We kunnen wel een geheugensteuntje gebruiken om te onthouden dat we daar ook vrij van moeten blijven.
Miel Groten (1992) doet de researchmaster geschiedenis aan de VU. Deze column is gebaseerd op zijn 
bachelorscriptie over NSB-architectuur. Momenteel schrijft hij zijn masterscriptie over de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog met als interessegebied hoe het Nederlandse leger dit conflict probeerde te begrijpen. Verder is hij bij Uitgeverij Jonge Historici werkzaam als redacteur en verantwoordelijk voor de werving van nieuwe stukken.
