Voordat ik dit boek open sloeg moest ik even denken aan een boek dat ik een aantal jaar geleden voor college aan had geschaft: Heiligen, idolen, iconen van Willem Frijhoff, met (de toen nog niet) dikke Ronaldo als het Christusbeeld te Rio prijkend op de kaft. Voor de een held of idool, voor de ander een overbetaalde en over het paard getilde man die achter een bal aan heeft gerend. Wat maakt een held nu een held? Deze vraag stelt Adwin de Kluyver centraal in zijn wetenschappelijke studie, met Sjef van Dongen (1906-1973) in de hoofdrol. Het is geen traditionele biografie geworden, waar het boek om draait is de vraag hoe het toch kon dat juist Van Dongen een nationale held werd.
De reddingsoperatie
Zoals gezegd vertelt deze studie het verhaal van Sjef van Dongen, de poolreiziger die in 1928, kort voor de start van de Olympische Spelen in onze hoofdstad, met een hondenslee op zoek ging naar Umberto Nobile. Deze Italiaan was met de zegen van paus Pius XI een expeditie gestart met het doel om per luchtschip de Noordpool te bereiken. Een propagandastunt van jewelste die op de terugreis aan zestien mensen het leven kostte doordat het luchtschip neerstortte. Wat volgde was een reddingsoperatie die zijn weerga niet kende; de Russen stuurden twee ijsbrekers en de Zweden, Noren, Finnen, Amerikanen, en Fransen stuurden schepen en vliegtuigen. In dat opzicht lijkt Sjef van Dongen met zijn Italiaanse kompaan Sora er bekaaid af te komen met slee en roedel sledehonden. Van Dongen interesseerde zich in eerste instantie ook niet voor het ongeluk, maar op verzoek van de gouverneur van Spitsbergen besloot hij toch deel te nemen; iemand in nood moest gewoon geholpen worden. Waar het voor velen een prestigestrijd was, daar waren de overwegingen voor Sjef van praktische aard. Erg succesvol is de onderneming van Van Dongen niet: na ongeveer een maand werden de uitgeputte en onderkoelde Van Dongen en Sora gered door Zweedse en Finse vliegtuigen.
Heldendom verklaard
Ondanks deze mislukking werd Van Dongen in Rotterdam door een uitzinnige menigte opgewacht. Het Dagblad van Arnhem noemde hem ‘een voorbeeld voor de wereld’ en een ‘kerel van de daad’. Hoe kon dit? De korte verklaring is dat Van Dongen de juiste man was op het juiste tijdstip, maar het lag uiteraard wat ingewikkelder. De kracht van het boek ligt voornamelijk in het gegeven dat De Kluyver het verhaal van Sjef van Dongen in een bredere context weet te plaatsen en van daaruit het heldendom van Van Dongen weet te verklaren. In de vroegmoderne tijd was de Republiek der Verenigde Nederlanden lang de baas in het poolgebied, maar inmiddels waren ‘we’ voorbijgestreefd. In de poolreizen aan het begin van de twintigste eeuw speelde Nederland een rol in de marge. Daarnaast had de Europese man het lastig door de emancipatie van de vrouw. Nederland met zijn Calimero-complex had behoefte aan een held en vond die in Sjef, die met zijn vastberadenheid en kracht symbool stond voor mannelijkheid. Zijn verhaal bevatte genoeg drama om van te smullen.
Maar wat ook hielp was de manier waarop Van Dongen in samenwerking met Frans Schiphorst, de hoofdredacteur van het blad Het Leven, zelf verhaal doet van zijn ontberingen in het poolgebied. Hierbij wordt duidelijk dat de twee heren in het kader van personal branding in diverse lezingen en boeken het niet zo nauw nemen met de waarheid. Ook overdreef Van Dongen, zoals zoveel anderen, zijn rol in het Nederlands verzet in de Tweede Wereldoorlog enigszins. Het hielp hem om carrière te maken in de politiek: hij werd uiteindelijk burgemeester van Aardenburg en Tweede Kamerlid. Waar de waarheid eindigt en de fictie begint weet De Kluyver goed aan te geven door zijn bronnen met elkaar te vergelijken. Wat Van Dongen beweerde in zijn boeken strookt lang niet altijd met wat hij in zijn aantekeningen vermeldt in zijn verantwoording aan zijn superieuren of in brieven naar zijn ouders.
Oordeel
Terug uit de witte hel is een mooi stukje narratieve geschiedschrijving. Vlot en beeldend geschreven met oog voor detail, maar ook voor het bredere plaatje. Hier en daar mist wel wat annotatie en voor de onderzoeker is dat nog weleens een gemis. Wat ook mist is een theoretisch kader, waardoor het soms lastig is de gedachten van De Kluyver te volgen. Waar de lezer het mee moet doen zijn losse opmerkingen. Ook is de switch tussen het persoonlijke verhaal van Van Dongen en het bredere historische kader soms verwarrend, maar ondanks deze kritiekpuntjes is De Kluyver er in geslaagd een studie te schrijven dat leest als een avonturenroman.
Adwin de Kluyver, Terug uit de witte hel. Hoe poolreiziger Sjef van Dongen een nationale held werd (Amsterdam: Balans 2015) 319 blz., ISBN 978 94 6003 074 1 €19,95.
Door Ferry Gouwens
Ferry Gouwens (1990) rondde in augustus 2013 de research master Medieval and Early Modern European History af aan de Universiteit Leiden door een politieke biografie te schrijven van de Utrechtse edelman Johan van Reede, heer van Renswoude (1593-1682). Over dezelfde Van Renswoude verscheen in mei 2015 van zijn hand een artikel in Virtus. Journal for Nobility Studies. Tijdens zijn studie was hij redactielid bij Leidschrift, onder meer als eindredacteur. Momenteel is hij assistent-uitgever bij Uitgeverij Verloren in Hilversum.
