Tijdens de Tweede Wereldoorlog vervoerden de Nederlandse Spoorwegen zo’n 110.000 Joden, Roma en Sinti naar de concentratiekampen. In de zomer van 2019 maakte NS-topman Roger van Boxtel bekend dat het spoorbedrijf een schadevergoeding gaat uitkeren aan slachtoffers en nabestaanden van de Holocaust.
Ongeveer gelijktijdig met dit besluit verscheen eveneens in de zomer van 2019 het boek De Nederlandse Spoorwegen in oorlogstijd 1939-1945. Rijden voor Vaderland en Vijand: Spoorwegstaking, Jodentransporten, Herinnering van de hand van de historici David Barnouw, Dirk Mulder en Guus Veenendaal.
Complex
Doel van het boek was om de complexe geschiedenis van de Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog te herzien. Lange tijd hadden de Nederlandse Spoorwegen vooral een heldenstatus vanwege haar rol tijdens de spoorwegstaking van 1944. Dit beeld sloeg door de jaren heen om in een negatiever beeld over de NS als uitvoerder van de Jodentransporten.
In het boek worden de verschillende expertises van de historici goed zichtbaar. Guus Veenendaal, oud bedrijfshistoricus van de NS, beschrijft in de eerste hoofdstukken de relatie tussen spoorwegen en oorlog, het ontstaan van de NV Nederlandse Spoorwegen en een algemene geschiedenis van de NS tijdens de Duitse bezetting.
Oud-directeur van het Herinneringskamp Westerbork Dirk Mulder gaat vervolgens in op de jodenvervolging en de rol van de NS daarbij. Hierbij wordt erg veel aandacht besteed aan de jodenvervolging en het gebruik van spoor en trein, het vervoer vanuit de provincies naar Westerbork, de aanleg van de spoorlijn in het kamp, het vervoer naar het oosten, en het gebruik van personen- dan wel goederenwagons. Mijns inziens had nadrukkelijker naar voren mogen komen hoe er binnen de NS omgegaan werd met de jodentransporten. Wordt er in de bronnen iets vermeld over het Duitse bevel om joden te vervoeren en zijn hier discussies of protesten over geweest? En wat zegt het als dit allemaal niet het geval was.
Na een hoofdstuk over de spoorwegstaking van de hand van Guus Veenendaal sluit David Barnouw, oud-onderzoeker van het NIOD, af met een aantal hoofdstukken over de omgang van de NS met haar oorlogsverleden, zowel in de beeldvorming, als met betrekking tot excuses en compensatie. Deze slothoofdstukken sluiten aan bij het recent genomen besluit van de NS om een schadevergoeding uit te keren aan slachtoffers van de holocaust en hun nabestaanden.
Spoorwegstaking, Jodentransporten, herinnering
De drie kernwoorden die onder de titel van het boek vermeld worden geven goed de inhoud van het boek weer: Spoorwegstaking, Jodentransporten, Herinnering. Dat zijn de drie thema’s die in dit boek behandeld worden. De houding van de Nederlandse Spoorwegen ten opzichte van de jodenvervolging komt zoals gezegd veel minder expliciet aan de orde. Hier en daar lijken de auteurs zelfs wat vergoelijkend tegenover de rol van de Nederlandse Spoorwegen te staan. Bijvoorbeeld daar waar Guus Veenendaal schrijft over het voorstel van de NS-directie aan de Duitse autoriteiten van juni 1940, waarin de directie in ruil voor de zelfstandigheid van de NS beloofd om alle transporten voor de Duitsers uit te voeren in overleg met de Duitse autoriteiten en tegen de geldende tarieven.
Veenendaal stelt dat de directie toen nog niet kon weten dat dit op een gegeven moment ook zou inhouden dat zij de transporten van krijgsgevangenen, opgepakte mannen voor de Arbeitseinsatz en joden zou moeten uitvoeren. “Die overwegingen konden in juni 1940 dus nog geen rol spelen. En als Hupskes naderhand op de afspraken zou zijn teruggekomen en had geweigerd bepaalde transporten uit te voeren, dan had de bezetter ongetwijfeld de directie afgezet en verwijderd end e dienst verder met eigen personeel en te eigen bate uitgevoerd, en desnoods met geweld NS’ers gedwongen te rijden, zoals in België gebeurde.” (p. 44).
Eigenbelang
Dat de NS tijdens de oorlog op deze manier redeneerde en de directie het eigenbelang boven het belang van de slachtoffer stelde is niet zo verwonderlijk. Zij wijkt daarmee niet af van wat elders in het Nederlandse bedrijfsleven gebeurde en van de houding van de secretarissen-generaal en andere ambtenaren in Nederland. Anno 2019 zou van historici echter een kritischer beschouwing van deze redenering verwacht mogen worden. In plaats van deze redenering slechts op te voeren als argument waarom de NS in 1940 dit voorstel aan de Duitse bezetter voorlegde.
Ondanks het gemis – soms – van een kritische beschouwing op de rol van de Nederlandse Spoorwegen en de houding van de betrokken personen ten opzichte van de Jodentransporten, biedt het boek De Nederlandse Spoorwegen in Oorlogstijd wel een heldere introductie op dit thema. Met name de slothoofdstukken bieden voor de lezer een interessante achtergrond bij de actuele discussies over excuses, schadevergoedingen en herinnering.
Door Marleen van den Berg
David Barnouw, Dirk Mulder, Guus Veenendaal, De Nederlandse Spoorwegen in oorlogstijd, 1939-1945. Rijden voor vaderland en vrijheid.
Uitgeverij WBOOKS, Zwolle, 2019.
ISBN: 9789462583337
€24,95
Marleen van den Berg rondde de research master Colonial and Global History aan de Universiteit Leiden af. Tijdens haar studie specialiseerde zij zich in de contemporaine geschiedenis van Nederland en Nederlands-Indië. Sinds april 2018 is zij als promovendus verbonden aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en de Universiteit van Amsterdam. Haar onderzoek richt zich op de Jodenvervolging in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog en het rechtsherstel na de oorlog.
