Lees jij Geert Mak?’ Ik kreeg deze vraag de afgelopen weken een paar keer. Maks nieuwste boek, Grote verwachtingen, had ik op allerlei plekken bij de hand: In de trein, op het werk, nog net niet onder de douche. Niet zelden klinkt er ongeloof door in de vraag waarom ik dit boek las. De publicist en journalist Mak, bekend geworden dankzij veelgelezen en -geprezen boeken en televisieseries, is toch geen ‘echte’ historicus? Hij heeft geen Geschiedenis – met hoofdletter – gestudeerd en hij schetst wat al te grove lijnen als hij het verleden beschrijft. Tenminste, dat lijken de belangrijkste bezwaren te zijn als ik deze historici moet geloven. Ten onrechte. Mak schrijft goed over complexe onderwerpen en maakt daarmee geschiedenis voor een groot publiek toegankelijk. Dat is niet alle ‘professionele historici’ gegeven. Grote verwachtingen verdient dan ook aandacht.
Verdwenen optimisme
Het boek gaat over de eerste twee decennia van deze eeuw en is een vervolg op In Europa. Dat boek, over de twintigste eeuw, eindigde in 1999. Mak schreef dit boek op een logisch moment. De eeuw was voorbij, de eeuw kon geduid worden. Het resultaat was een fraai werk dat gretig aftrok vond onder een groot lezerspubliek (zelf heb ik bijvoorbeeld de 20e druk). In dit vuistdikke boek nam de auteur de lezer bij de hand bij zijn reis door de geschiedenis van de twintigste eeuw. Het was bij tijd en wijle zeker geen opgewekt verhaal, maar dat lag met twee wereldoorlogen ook niet direct voor de hand.
Twintig jaar na 1999 vraagt Mak zich af: wat is er gebeurd met de bewoners van het continent die destijds met vertrouwen de toekomst tegemoet traden? Meer dan toen is Europa ‘zoekend, verdeeld en verzwakt.’ Mak is zich bewust van de beperkingen van zijn werk. Hij schrijft: ‘Geschiedschrijving heeft afstand nodig, het laten verstrijken van tijd is immers nog altijd de beste manier om een overzicht te scheppen.’ Toch waagt hij zich alvast aan een eerste aanzet. In Grote verwachtingen passeren de belangrijkste gebeurtenissen van de afgelopen twee decennia de revue. Denk aan de eurocrisis, de Brexit en het presidentschap van Donald Trump. Ook staat hij uitgebreid stil bij de klimaatcrisis, het populisme en het militaire conflict in Oekraïne. Inderdaad: om depressief van te worden.
Permanente crisis
Twee – andere – onderwerpen licht ik er uit. Allereerst de aanslagen van 11 september 2001 in de VS. Deze aanslagen schokten de wereld en hadden grote gevolgen. Ze waren de aanleiding voor twee Amerikaanse oorlogen in het Midden-Oosten, met alle destabiliserende gevolgen voor die regio van dien. Binnen Europa onderging het publieke debat een gedaantewisseling door 9/11. Waar verschillen in het verleden eerder sociaaleconomisch werden geduid, gingen nu steeds vaker culturele of zelfs raciale verklaringen rondzingen. Immigranten werden vooral als moslims aangemerkt en voor sommigen was ‘de’ moslim simpelweg een terrorist. Het begrip ‘joods-christelijke traditie’ raakte in zwang waarmee werd gesuggereerd: een moslim hoort niet bij Europa. Het publieke debat raakte vergiftigd.
Een ander belangrijk thema is de vluchtelingencrisis. Vluchtende mensen zijn van alle tijden, maar dit keer is de context volgens Mak uniek: een sterk groeiende wereldbevolking, veranderende klimatologische omstandigheden en de reikwijdte van de sociale media. Onder deze omstandigheden groeit de groep mensen die naar Europa trekt. De één heeft geen keus, de ander beschouwt een reis als de beste optie. Velen moeten hun reis met de dood bekopen. De feiten en verhalen die Mak beschrijft, zijn huiveringwekkend. De foto van het Syrische jongetje Alan Kurdi, dood aangespoeld op een strand, vormt een kantelmoment. Noord-Europa, dat eigenlijk geen immigratiebeleid heeft, moet wat doen. Europa sluit overeenkomsten met landen als Turkije en Libië om mensen in deze landen tegen te houden. Mak is hier kritisch over: ‘De meeste ellende werd uitbesteed en buiten het gezichtsveld van Europa afgewikkeld.’
Afstand ontbreekt
Grote verwachtingen is erudiet, goed geïnformeerd en mooi geschreven. Maks antwoord op de vraag waarom Europa in 20 jaar tijd een zoveel pessimistischer aanblik heeft gekregen, is de reeks rampen die zich in Europa en daarbuiten hebben afgespeeld. Het boek is in feite een samenvatting van het meest depressief stemmende nieuws. Maar dan zonder de interessante en hoopvolle verhalen die ook dagelijks in kranten te vinden zijn. Lekker leesvoer biedt Grote verwachtingen dus niet. En doordat enige afstand van het rampennieuws ontbreekt, wordt de (kranten)lezer niet veel wijzer. Hierdoor is Grote verwachtingen geen boek dat historici verder helpt. Daarvoor moeten we bij het oudere werk van Mak te rade.
Geert Mak, Grote verwachtingen. In Europa 1999-2019.
Atlas Contact, 2019. 560 pagina’s.
ISBN: 9789045038919
€36,99
Christoph van den Belt (1991) studeerde Geschiedenis aan de Radboud Universiteit. Tijdens zijn studie hield hij zich voornamelijk bezig met persgeschiedenis, wetenschapsgeschiedenis en religiegeschiedenis in de 19e en 20e eeuw. Sinds november 2016 is hij verbonden aan de Vrije Universiteit en de Christelijke Hogeschool Ede, waar hij werkt aan een proefschrift over de geschiedenis van het Nederlands Dagblad en het Reformatorisch Dagblad in de periode 1960-heden.
