Hella & Sandra Rottenberg, De sigarenfabriek van Isay Rottenberg. De verborgen geschiedenis van een joodse Amsterdammer in nazi-Duitsland
Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2018
ISBN: 9789045031026
€21,99
Een oproep van The Conference on Jewish Material Claims aan erfgenamen van vervolgde en beroofde joden om een claim in te dienen, doet de nichten Hella en Sandra Rottenberg besluiten om op zoek te gaan naar informatie over de Duitse fabriek van hun grootvader, Isay Rottenberg. Via een krantenartikel komen zij erachter dat Isay Rottenberg de eigenaar was van de ‘Deutsche Zigarren-Werke’ in Döbeln, Saksen. Door zorgvuldig archiefonderzoek, zowel in Nederland als in Duitsland, weten de kleindochters Rottenberg de geschiedenis van hun opa en zijn Duitse fabriek te achterhalen.
Wat zoekt een Nederlandse Jood in nazi-Duitsland?
De zoektocht van de Rottenbergs naar de fabriek van hun opa begint bij de mogelijkheid om een claim in te dienen. Zij worden echter ook gedreven door nieuwsgierigheid: met het artikel uit Der Stürmer lijkt er eindelijk een aanknopingspunt te zijn om meer te weten te komen over het verborgen verleden van hun grootvader. Gaandeweg het onderzoek dringt zich een vraag op. Waarom koos hun opa, een Nederlandse jood, ervoor om te gaan werken in nazi-Duitsland en om er, ondanks alle tegenstand, te blijven? We volgen Isay vanaf zijn jeugd in Lødz, zijn vertrek naar Berlijn op zijn achttiende en zijn bezoek aan Amsterdam drie jaar later. In 1918, acht jaar na zijn eerste bezoek aan Amsterdam, vestigde Isay zich in Nederland. Hij was toen al een jaar getrouwd met zijn Amsterdamse nicht Lena. In 1928 verkreeg Isay het Nederlands staatsburgerschap. Toch bleef Duitsland trekken. In 1932 deed zich de mogelijkheid voor om een hypermoderne sigarenfabriek in Döbeln over te nemen van een failliete jood. Rottenberg zag mogelijkheden voor zichzelf en greep deze. Tegen de achtergrond van de opkomende antisemitisme van de nazi’s investeerde hij, een Nederlandse jood, in een Duitse fabriek.
Het antisemitisme van de nazi’s: ervaren en onderschat?
Van het begin af aan stuitte Rottenberg op weerstand. Hij werd tegengewerkt door concurrenten die in de hypermoderne Deutsche Zigarrenwerke een bedreiging voor hun eigen onderneming zagen. Gedurende het nazibewind, werd de kritiek op Rottenberg als jood, buitenlandse jood nog wel, toegespitst. Er ontstond een strijd om de fabriek die tot in Berlijn uitgevochten werd. In deze strijd bleek het niet Rottenberg versus de nazi’s te zijn. De auteurs laten namelijk treffend zien dat iedere partij, het stadsbestuur, de Duitse concurrenten, de bank en Rottenberg zelf, zich lieten leiden door hun eigen belangen. Hoewel het stadsbestuur genazificeerd was, hielden zij lange tijd Rottenberg de hand boven het hoofd. Het succes van de fabriek was belangrijk voor Döbeln. Rottenberg zelf bleek bovendien bereid om voor het behoud van de fabriek, de nazi’s naar de mond te praten. In een verweer tegen de beschuldiging dat hij de douane omgekocht zou hebben, liet hij zich bijvoorbeeld positief uit over “de nationale wedergeboorte” en over zijn band met het “Deutschtum”. Brieven sloot hij af met “Mit Deutschem Gruss”. En zijn belangrijkste vertrouwensman bleek bovendien een actief lid geweest te zijn van de SA.
Rechtsherstel
De sigarenfabriek van Isay Rottenberg is meer dan een familiegeschiedenis. Het is evengoed een tijdsbeschrijving van het opkomende nazisme in Duitsland. Het boek laat namelijk zien hoe deze machtswisseling zich in een Duitse stad voltrekt en hoe geraffineerd de arisering van Joodse bedrijven in zijn werk ging. De auteurs onderbouwen dit met relevante literatuur en weten de processen van arisering en nazificatie helder te beschrijven. Daarnaast nuanceren zij het heersende beeld van de nazi’s versus de joden: iedere persoon, ongeacht politieke partij of etniciteit, liet zich voornamelijk leiden door zijn eigen belangen. De Joden waren dus niet per definitie onmondige slachtoffers: zij zagen voor zichzelf immers ook kansen en konden, met hulp van anderen, ook succesvol zijn en hun gelijk halen op de machtige nazi’s. Tegelijkertijd wordt pijnlijk duidelijk dat deze mogelijkheden begrensd waren. Uiteindelijk moet Isay de strijd om zijn gelijk opgeven, wordt zijn fabriek afgenomen en vlucht hij naar Nederland.
Een persoonlijke geschiedenis
De persoonlijke betrokkenheid van de schrijfsters bij het boek is zowel een sterkte als een zwakte. Het boek begint met de persoonlijke herinneringen die de beide schrijfsters aan hun opa hebben en die heel verschillend zijn. Van een man op afstand tot een liefdevolle opa. Gaandeweg hun zoektocht naar het verleden van hun opa, blijken deze verschillende herinneringen ook invloed te hebben op de ontdekkingen die ze over hun opa doen. Hella, die haar opa op een voetstuk heeft staan, vindt het moeilijk als ze ontdekt dat hij aan de Winterhulp gaf, iets dat in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog gelijk stond aan collaboratie. Deze persoonlijke opmerkingen maken de lezer er enerzijds van bewust hoe gevoelig historisch onderzoek kan liggen voor nabestaanden. Tegelijkertijd spreekt er ook een zekere moraliteit uit die de lezer op deze manier opgedrongen krijgt. Het zou sterker zijn als de lezers zelf de mogelijkheid krijgen om de gepresenteerde feiten te beoordelen of aan het denken gezet worden. Al met al zijn de auteurs er echter in geslaagd de moeilijke materie van de nazificering van Duitsland en de ontrechting en het rechtsherstel van Joden in een zeer boeiend en leesbaar verhaal te vertellen. De sigarenfabriek van Isay Rottenberg is daarmee absoluut een aanrader!
Door Marleen van den Berg.
Marleen van den Berg rondde recent de research master Colonial and Global History aan de Universiteit Leiden af. Tijdens haar studie specialiseerde zij zich in de contemporaine geschiedenis van Nederland en Nederlands-Indië. Sinds april 2018 is zij als promovendus verbonden aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en de Universiteit van Amsterdam. Haar onderzoek richt zich op de Jodenvervolging in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog en het rechtsherstel na de oorlog.
