Er is al het nodige geschreven over de beruchte Duitse filmindustrie ten tijde van het Derde Rijk, maar minder bekend is het verhaal van de duurste Nazi-propagandafilm ooit en het laatste ‘meesterwerk’ van propagandaminister Joseph Goebbels: ‘Kolberg’ (1945). In zijn nieuwste boek, Kolberg: Hitlers laatste propagandafilm en de opkomst en ondergang van een Duitse stad, belicht Kevin Prenger (hoofdredacteur afdeling artikelen van de website TracesOfWar.nl) de geschiedenis achter deze film, maar gaat ook in op de historie van de stad die een centrale rol speelt in de film: de Pommerse kustplaats Kolberg, tegenwoordig Kolobrzeg in Polen.
De film
Al is ‘Kolberg’ een van de onbekendere propagandafilms van het Derde Rijk, het is misschien een van de interessantere. De film, die het heldhaftige verzet van de stad Kolberg tegen een belegering van de troepen van Napoleon tijdens diens zegetocht in Pruisen in 1807 verbeeldt, was bedoeld als een laatste poging van het propagandadepartement van Goebbels om de Duitse bevolking een hart onder de riem te steken. De Geallieerden waren namelijk geland in het Westen en de Sovjets naderden Duits grondgebied vanuit het Oosten. Om dit te bereiken werd de productie een monsterproject: een enorm bedrag van 7,6 Reichsmark en zo’n 5000 figuranten werden ingezet, waaronder soldaten die teruggeroepen werden vanaf het front. Regisseur Veit Harlan had al eerder soortgelijke historische films gemaakt die de Duitsers tot moed moesten inspireren, waaronder ‘Der Grosse König’ (1942), over Frederik II ‘de Grote’ van Pruisen die tegen alle verwachtingen in als overwinnaar uit de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) kwam.
De boodschap van ‘Kolberg’ is eigenlijk vergelijkbaar met die van ‘Der Grosse König’ – blijf standvastig en uiteindelijk zal Duitsland zegevieren – maar er zijn, zoals Prenger ook benoemt, ook belangrijke veranderingen die de historische context van de beide films prachtig aantonen. Waar in ‘Der Grosse König’ de aandacht werd geplaatst op de heldhaftigheid van de Pruisische aristocratie en vertrouwen in de Grote Leider (Frederik de Grote als analoog voor Hitler) gaat ‘Kolberg’ toch vooral over hoe het gewone volk de wapenen op moet nemen. De laatste maanden van de oorlog waren immers de tijd van de Volkssturm en Hitlers vertrouwen in zijn Pruisische generaals was na de aanslag van 20 Juli 1944 tot een dieptepunt gedaald. Het resultaat is een fascinerende film die volgens Prenger met de juiste context best de moeite waard is om te kijken: ‘De actiescenes zijn wat onbeholpen en de dialogen theatraal, maar bijvoorbeeld het acteerwerk van Heinrich George […] vallen best te waarderen.’ De schrijver van deze recensie, die de film ook heeft gezien, sluit zich daarbij aan.
Stadsgeschiedenis: teveel van het goede?
Het boek van Prenger wordt gepresenteerd als één die voornamelijk over filmgeschiedenis zal gaan, maar het merendeel van het boek richt zich eigenlijk op de historie van Kolberg/Kolobrzeg. Van haar vroegste historie als een vroegmiddeleeuwse Slavische nederzetting die geleidelijk door de eeuwen heen door Duitsers werd gekoloniseerd, tot het dramatische beleg door het Rode Leger en aan de Sovjet-Unie gelieerde Poolse troepen in maart 1945 en de evacuatie van de Duitse bevolking van de stad per zee. Als kritiekpunt moet aangemerkt worden dat de vooroorlogse stadsgeschiedenis her en der wat droog overkomt en daarnaast wat feitelijke foutjes herbergt. Zo wordt de vlag van Pruisen, waar de stad na 1648 bij ingelijfd werd, foutief omschreven als een met een ‘dubbelkoppige adelaar’ en wordt er ook gesproken over een ‘Achtjarige Oorlog’ (waarmee vermoedelijk de Tachtigjarige Oorlog tussen de Nederlanden en het Spaanse Rijk bedoeld wordt).
Prenger laat zijn verhaal wel tot zijn recht komen wanneer hij schrijft over de twee belangrijke oorlogstaferelen die de stad in zijn historie meemaakte: het beleg van 1807 en dat van 1945. Zeker in het geval van het laatste maakt Prenger veel gebruik van ooggetuigenverslagen, wat het verhaal zeer levendig maakt. Wat vooral indrukwekkend is, is dat de stad in begin 1945 nog grotendeels onbeschadigd was gebleven omdat het als een te onbelangrijk doel voor Geallieerde bombardementen werd gezien, maar dat het in maart (onder andere door haar symbolische waarde voor de Duitsers) het toneel werd van zeer heftige gevechten en een dramatische evacuatie die niet heel anders was dan die van Duinkerken in 1940. Deze passages steken natuurlijk vrij wrang en ironisch af bij de plot van de film die maar iets eerder (in januari 1945) in de nog enigszins intacte Duitse bioscopen was verschenen.
Eindoordeel
Zoals eerder benoemd hadden de uitweidingen over de Kolbergse stadsgeschiedenis allicht ietwat ingekort kunnen worden, maar tegelijkertijd is hun rol in het verhaal ook wel helder: Prenger probeert een band met de historie achter de film op te bouwen en benoemt ook meerdere keren dat in maart 1945 een eeuwenoude geschiedenis van het Duitse volk in Oost-Europa tot een eind kwam. Kolberg werd Kolobrzeg en de Duitsers in vele andere streken, van Koerland tot het Sudetenland en van Oost-Pruisen tot Silesië werden tijdens en na de oorlog door de Sovjets en lokale regeringen tot binnen de grenzen van het huidige Duitsland verdreven. Dit drama op de achtergrond van de film mag best benoemd worden. Prenger sluit zijn stadsgeschiedenis van Kolobrzeg, ondertussen een geliefde toeristische bestemming, af met een positieve noot: ‘Duitsers bezoeken de stad weer graag.’
Al met al is Kolberg van Kevin Prenger zeer de moeite waard om te lezen, zowel voor filmhistorici of liefhebbers als voor militair historici die meer willen lezen over de invasie van de Duitse oostelijke provincies door de Sovjet-Unie in de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog.
Door Tim de Wit
Kevin Prenger, Kolberg. Hitlers laatste propagandafilm en de opkomst en ondergang van een Duitse stad.
Brave New Book, 2020. 242 pagina’s.
ISBN: 9789402100891
€23,50
Tim de Wit (1992) is afgestudeerd als historicus aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en de University of Georgia. Hij specialiseert zich in Amerikaanse negentiende-eeuwse geschiedenis – specifiek die van het Amerikaanse Zuiden, de Amerikaanse Burgeroorlog en het overheidsbeleid ten opzichte van Native Americans. In het kader van het laatste heeft hij onderzoek ter plaatse gedaan in Oklahoma over hoe de lokale volken de Amerikaanse Burgeroorlog beleefden. Tegenwoordig is hij werkzaam op het International Office van de VU en geeft hij groepsrondleidingen op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog.
