Duivels Dilemma Trouw

Recensie | Peter Bak – Duivels Dilemma

Dagblad Trouw is niet meer weg te denken uit het huidige medialandschap. De eerste jaren van het bestaan als verzetsblad waren echter bijzonder turbulent.

Tijdens de oorlog lieten maar liefst 130 betrokkenen van Trouw het leven. Een aantal, een groep van 23 verspreiders die in augustus 1944 werd gefusilleerd, houdt de gemoederen nog steeds bezig. Hadden hun levens gered kunnen worden als gehoor was gegeven aan een ultimatum van de bezetter? Historicus Peter Bak heeft al lange tijd het vermoeden dat dit ultimatum nep was. Toch duikt het verhaal over het ultimatum geregeld op. Het is als ‘een sluier van schimmigheid en geheimzinnigheid blijven hangen’. Dit boek is een ultieme poging om duidelijkheid te verschaffen.

Ingewikkeld

De kwestie is ingewikkeld. De namen, data en (weerlegde) veronderstellingen volgen elkaar in hoog tempo op. Voor de duidelijkheid is het goed om vooruit te snellen naar het ultimatum. Wat hield het precies in? Een door de SD gevangengenomen Trouw-medewerker kreeg in augustus 1944 een briefje van de Duitse bezetter dat hij bij de top van het verzetsblad moest afleveren. In het briefje droegen de Duitsers de Trouw-top op de uitgave van het blad te staken. Een handtekening zou de levens van de ter dood veroordeelde gevangenen sparen.

Feit of fictie? Feit is dat de Trouw-top het serieus nam en erover vergaderde. Dat was op 9 augustus 1944. Op dat moment zaten ongeveer veertig mensen, verspreiders en drukkers, vast. Een deel van hen zou standrechtelijk geëxecuteerd worden. De uitgave van Trouw staken zou hun leven redden. Vóór 17 uur moest het antwoord er zijn. De conclusie van de vergadering was: Trouw gaat door.

De oprichting

Trouw kwam voort uit onvrede over een ander verzetsblad, Vrij Nederland. Dit blad had volgens sommigen een te socialistisch karakter. Dus besloten Siewert Bruins Slot, Gesina van der Molen, Elbert van Ruller en Jan Schouten een eigen blad op te richten. Eind januari 1943 was het zover, een eigen blad dat een onvervalst gereformeerd geluid zou laten klinken.

Ook een aantal verspreiders van Vrij Nederland maakten de overstap. Wim Speelman was hun leider. Hij was al sinds eind 1940 betrokken bij de verspreiding van Vrij Nederland. Na twee jaar kwam hij in botsing met Henk van Randwijk, de hoofdredacteur van dat blad. Van Randwijk wilde alles weten over de verspreiding, terwijl Speelman de redactie en de verspreiding gescheiden wilde houden. Het leidde tot een breuk. Speelman en zijn kompanen kwamen bij Trouw terecht.

Solidariteit en ultimatum

Aanvankelijk was Trouw vooral een gereformeerd blad. Oproepen tot gewapend verzet trof je er niet in aan. Maar dat veranderde radicaal in juli 1943. Het blad verklaarde zich solidair met verzetsgroepen die overvallen uitvoerden op arbeidsbureaus en bevolkingsregisters, om zo mannen voor de arbeidsinzet in Duitsland te behoeden. Dit was uiteraard levensgevaarlijk. Desondanks schreef Trouw: ‘Maar hij is onze strijd en deel van Neerlands vrijheidsworsteling. Wij verklaren ons er solidair mee.’

Kriminalsekretär Erich Gottschalk kreeg de taak Trouw uit de weg te ruimen. Hij arresteerde al gauw meerdere verspreiders. Door verhoren kreeg Gottschalk de verzetsorganisatie steeds scherper in beeld. Eik Speelman, een achterneef van Wim Speelman, was een van de gevangenen die hij aan de tand voelde. Hij zou een verrader zijn, die hij ‘bij het eerste het beste verhoor’ was doorgeslagen. Eik Speelman vertelde jaren later aan auteur Bak dat hij Gottschalk niets nieuws vertelde. Gottschalk kende de Trouw-organisatie al grotendeels. Toch ontstond het beeld dat de heren vriendjes waren geworden. Eik Speelman was degene die door Gottschalk naar de Trouw-top werd gestuurd met het vermeende ultimatum.

Spielerei

Wat ging hieraan vooraf? De familie van de gevangenen kreeg door dat de Trouw-medewerkers het standrecht te wachten stond. De familieleden probeerden de gevangenen hierop te redden ten koste van de uitgave van de verzetskrant. Maar Trouw kwam niet in beweging; tótdat sprake was van het briefje dat Wim Speelman zou moeten ondertekenen. De reactie hierop was de hierboven genoemde vergadering aan het Valeriusplein. Bak betwijfelt de status van het briefje: ‘Het repte met geen woord van de Trouw-gedetineerden, evenmin van een ultimatum.’ Bovendien, zo stelt Bak, was Gottschalk intussen op een zijspoor gezet door zijn superieuren en stond het lot van de 23 al vast. Bak: ‘Wat zich vervolgens tot de eerste week van augustus 1944 heeft afgespeeld, kan niet meer dan Spielerei van Gottschalk zijn geweest.’

Duivels dilemma is geen fijn boek. Het biedt een inkijkje in een bijzonder verdrietige geschiedenis. Er zijn nog altijd nabestaanden die worstelen met de thematiek die erin aan de orde komt. Het is ook een ingewikkeld boek, vol namen, data, persoonlijke observaties, bronbesprekingen en heen-en-weers-in-de-tijd. Duivels dilemma is bovendien een onbevredigend boek. Er blijven allerlei vragen onbeantwoord. Dat valt Bak overigens niet te verwijten. Dichter op de historische werkelijkheid kun je in dit geval, met de historische bronnen die hij raadpleegt, niet komen. Of zijn boek de discussie over het ultimatum beslecht? Ik waag het te betwijfelen.

Door Christoph van den Belt.



Peter Bak, Duivels Dilemma. De dood van 23 verspreiders van verzetsblad Trouw.
Uitgeverij Verloren, Hilversum, 2019.
ISBN: 9789087047900
€19,-



Christoph van den Belt (1991) studeerde Geschiedenis aan de Radboud Universiteit. Tijdens zijn studie hield hij zich voornamelijk bezig met persgeschiedenis, wetenschapsgeschiedenis en religiegeschiedenis in de 19e en 20e eeuw. Sinds november 2016 is hij verbonden aan de Vrije Universiteit en de Christelijke Hogeschool Ede, waar hij werkt aan een proefschrift over de geschiedenis van het Nederlands Dagblad en het Reformatorisch Dagblad in de periode 1960-heden.

Berichten gemaakt 1231

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven