Herdenken Herdacht is het jongste essay in de serie Nieuw Licht, waarin hedendaagse auteurs gevraagd wordt om op basis van een klassiek-geworden tekst te reflecteren op onze eigen tijd. Filosoof en schrijver Simon(e) van Saarloos is gekoppeld aan Over nut en nadeel van geschiedenis voor het leven (1874) van Friedrich Nietzsche. Van Saarloos laat zich hierbij inspireren door de positie – of het gebrek aan een plek – van homo’s, queers en zwarte mensen in de geschiedenis en de herdenkingscultuur. Waarom herdenken we wel het een en niet het ander, vraagt ze zich af: waarom is herdenken selectief?
Nut?
In tegenstelling tot andere essays uit de serie, zoals Bas Heijne’s Onbehagen (over Freud) of Ilja Leonard Pfeiffers Ondraaglijke lichtheid (over Kierkegaard), vormt de klassieke tekst voor Van Saarloos niet zozeer een spiegel waarin recente ontwikkelingen worden gereflecteerd, maar eerder een vertrekpunt.
Over nut en nadeel wordt jammer genoeg vaak gezien als een tirade over het verlammende gewicht van de geschiedenis. Het lijkt alsof mensen het woord nut steeds vergeten. Helemaal vreemd is dat niet aangezien Nietzsche vaak wordt gezien als de filosoof met de hamer. In Over nut en nadeel neemt de filosoof juist een voor hem ongebruikelijke middenpositie in. Het ging Nietzsche met name om een tevéél aan geschiedenis. Zo’n teveel zou verlammend werken.
Vergeten
In navolging van Nietzsche verkent Van Saarloos de voor- en nadelen van een teveel aan geschiedenis en het belang van vergeten. Het teveel aan geschiedenis neemt bij Van Saarloos de vorm aan van ‘wit herinneren’, waarmee ze doelt op de heersende overtuiging, of zelfs arrogantie, dat het mogelijk is om herdenken te ontdoen van ideologie. Het is een dwingende, overheersende en vanzelfsprekende vorm van herdenken, onveranderlijk en log.
Van Saarloos illustreert het belang van vergeten aan de hand van, wat zij noemt, ‘queer vergeten’. Queers kennen veelal geen tradities of rituelen die van generatie op generatie worden doorgegeven. Ze hebben zogezegd geen lineaire geschiedenis. Terwijl hetero’s vaak leven in een wereld van herhaling; ik doe wat mijn vader doet, dochters doen wat hun moeder doen, kunnen queers niet eenzelfde continuering creëren. Ze vergeten zelf en worden daardoor vergeten. Maar de queer-gemeenschap heeft dit vergeten juist uit weten te buiten door de vrijheid die in vergeten schuilt te benadrukken. Daarmee laten ze zien wat er mogelijk is zonder het juk van een logge geschiedenis op de schouders. Je zou kunnen stellen dat queer vergeten een coping mechanisme is binnen de wereld van het wit herinneren.
Breken met herinneren
Breken met wit herinneren neemt Van Saarloos vrij letterlijk op. Ze stelt voor om de standbeelden (in navolging van de beeldenstorm in de VS wat leidde tot vernieling van diverse beelden van generaals van de Zuidelijke Staten) in stukken te slaan – zodat de brokstukken in de weg liggen en ergernis opwekken bij achteloze passanten. De vergeten geschiedenis claimt daarbij dus letterlijk ruimte in het heden. Of zo’n aanpak daadwerkelijk breekt met het witte herinneren is echter wel de vraag. Die standbeelden zijn slechts de manifeste, oppervlakkige uitingen van een wit geheugen, waarvan de ingesleten gebruiken en gedragspatronen veel dieper gaan. Die decennia aan rituelen wijzig je niet zomaar in een dag.
In dat opzicht is ook de oproep tot een meer particuliere vorm van herdenken niet zaligmakend. Vanzelfsprekend kunnen minderheden eigen vormen en gebeurtenissen herdenken. Dit gebeurt al. Maar hiermee wordt de hegemonie van het wit herinneren waar Van Saarloos juist zo graag vanaf wil niet doorbroken. Zo’n particuliere vorm van herinneren is dan ook niet veel meer dan een nieuw coping mechanisme. En als het gaat om de brokstukken van de standbeelden is het goed op te merken dat verdringen iets anders is dan vergeten.
Symbolisch
In Herdenken Herdacht biedt Van Saarloos een verfrissende blik op herdenken, herinneren, vergeten, verleden en geschiedenis. Ze doet dit zonder zich rekenschap te geven van de geschiedfilosofie, maar door juist te steunen op bronnen (o.a. Cruising Utopia. The ten and there of Queer futurity, J.E. Muñoz en The Queer Art of Failure, J. Halberstam) waar de meeste historici niet bekend mee zijn. Ondanks de urgentie waarmee ze zich afzet tegen de witte herdenkingscultuur, doen de nieuwe herdenkingsvormen die ze aan het einde van het essay oppert jammer genoeg vooral symbolisch aan.
Door Andrys Wierstra.
Simon(e) van Saarloos, Herdenken herdacht. Een essay om te vergeten.
Uitgeverij Prometheus, Amsterdam 2019.
ISBN: 9789044639735
€18,99
Andrys Wierstra (1987) studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en was eerder verbonden aan Historisch tijdschrift Groniek en De idee, het wetenschappelijk tijdschrift van de Van Mierlo Stichting. Daarnaast was hij verhalenverteller voor het Groninger Gasberaad.
