Steven Lee Myers, De nieuwe Tsaar, De opkomst en heerschappij van Vladimir Poetin.
Uitgeverij Prometheus, Amsterdam, 2017
ISBN: 9789035143845
€15,-
In maart dit jaar werd Vladimir Poetin in Rusland opnieuw tot president verkozen. Hij had weinig van zijn concurrentie te duchten, want zijn tegenstanders waren grotendeels monddood gemaakt. Wat overbleef bestond uit gedoogde ‘pro-Kremlin’ oppositie. Juist nu het haast vanzelfsprekend voelt dat Poetin al zo lang aan de macht is (alweer achttien jaar!), is het goed om eens stil te staan bij het levensverhaal van één van de machtigste mannen van de wereld.
Steven Lee Myers is als Amerikaanse journalist voor de New York Times al zeven jaar werkzaam in Moskou. Zodoende volgt hij Poetin al jaren op de voet en weet hij aardig wat details te vermelden. In de verantwoording schrijft Myers dat het fundament van het boek bestaat uit zijn eigen verslaglegging voor de NYT en die van zijn collega’s. Ook heeft hij een tijdje als onderzoeker aan het Kennan Institute gewerkt om toegang te krijgen tot hun collectie. Daarnaast heeft hij meerdere Ruslandkenners, Poetin-biografen, anonieme overheidsfunctionarissen en oppositieleiders als Boris Nemstov, die overigens de publicatie van het boek niet meer mee heeft kunnen maken, geïnterviewd.
Een ideologieloze spion
Poetin wordt geboren als enig overlevende zoontje van twee arme Russen. Hij heeft weinig zin in school en geen grote toekomstdromen totdat hij, naar eigen zeggen, een spionnenfilm over een fantastische KGB-spion ziet. Een soort James Bond-film uit de Koude Oorlog, maar dan vanuit het perspectief van de Sovjet-Unie. Sindsdien wil Poetin ook spion worden. Na toegelaten te zijn tot de KGB-academie begint Poetin aan een weinig opvallende loopbaan als spion en slijt hij zijn dagen als bureaucratische spion in Dresden. Als plotsklaps de Muur in Berlijn valt en het communisme overal op zijn retour lijkt te zijn, treurt Poetin niet om de val van de communistische ideologie, daarover had hij toch al geen illusies of hoop meer. Wel is Poetin geschokt dat de heersende orde en het gezag van een oppermachtige staat binnen één jaar instorten. Door het twijfelen van Gorbatsjov en de andere hoge Sovjetfunctionarissen riepen maar liefst vijftien landen de onafhankelijkheid uit waarna de Sovjet-Unie ophield te bestaan. In het vervolg van zijn leven koesterde Poetin dan ook maar één mantra: het gehoorzamen aan een alomvattende, leidende staat was het allerbelangrijkst.
De emotieloze dictator
Als hij als werkloze spion wordt aangenomen door de nieuwe democratisch gekozen burgemeester van St. Petersburg, Anatoli Sobtsjak, start hij een nieuwe carrière als economisch adviseur. Al gauw vallen nog enkele eigenschappen van Poetin op: hij is ontzettend loyaal aan zijn superieuren of partners en verwacht dat ook van anderen. Ten tweede werkt hij hard, efficiënt, minutieus en als het moet, meedogenloos. Hij is nog altijd kleurloos en onzichtbaar en lijkt zich nooit over te geven aan wilde uitspattingen. Hierdoor stijgt hij geleidelijk in rang: hij werkt goed, is discreet en valt nooit negatief op. In zijn privéleven is hij al even afstandelijk en zijn werk gaat altijd voor het gezin. Zijn vrouw wist eigenlijk nooit wat hij precies deed en moest via de televisie horen dat Poetin president was geworden.
Als Poetin St. Petersburg voor Moskou en Sobtsjak voor president Jeltsin inruilt, herhaalt hetzelfde patroon zich. Hij weet zich eerder door zijn daden en onopvallende karakter dan door zijn ambitie omhoog te werken. Terwijl iedereen aan de top probeert zichzelf te verrijken en omhoog te intrigeren, lijkt Poetin nooit actief hieraan mee te doen. Beschuldigingen dat ook Poetin corrupt is, zijn lastig te bewijzen, omdat hij sober blijft leven en zo onder de radar blijft. Ook beschuldigingen van moord, intimidatie, machtsmisbruik en banden met de onderwereld glijden wegens gebrek aan bewijs van hem af. Jeltsin benoemt hem tot directeur van de FSB (opvolger van de KGB), later tot premier en zelfs tot zijn opvolger. Als Poetin op Oudejaarsdag tot president wordt benoemd kent bijna niemand hem in Rusland goed.
Als president vormt Poetins eerder genoemde mantra de rode draad: het afgebrokkelde gezag van de staat wordt met grof geweld hersteld. Hij onderwerpt opstandige regio’s als Tsjetsjenië, eigenzinnige gouverneurs, journalisten en media, oligarchen en uiteindelijk de hele bevolking aan de staat en dus aan hem. Via Poetin is de Russische staat opnieuw oppermachtig geworden.
Een waargebeurde thrillerbiografie
Het boek leest zeer vlot, omdat het bij vlagen als een thriller geschreven is. Dat komt niet alleen door Myers’ schrijfstijl, maar vooral ook door het uitgebreid beschrijven van de complotten, intriges en moordpartijen die in het instabiele Rusland van de jaren negentig schering en inslag waren. Ook in de stabielere jaren daarna, als Poetin aan de macht is, komen dergelijke complotten en uitschakelingen van tegenstanders veelvuldig voor. Voor wie de vergiftiging van de dubbelspion Sergej Skripal in maart dit jaar, slechts twee weken voor Poetins herverkiezing, als een verrassing kwam, moet dit boek zeker lezen. Door dit boek kom je meer te weten over Poetins beweegredenen en uiteindelijke doelen, terwijl belangrijke gebeurtenissen op het wereldtoneel, inclusief Syrië en vlucht-MH17, beter worden verklaard. Een kritiekpunt zou kunnen zijn dat Poetins persoonlijke leven in de tweede helft zo weinig aan bod komt. Dit ligt echter niet aan Myers, maar aan Poetins discretie en levensstijl. Toch weet Myers, zonder Poetin persoonlijk te kennen, een krachtig portret van Poetin te schetsen.
De nieuwe Tsaar
Het boek van Myers is absoluut het lezen waard. Het geeft een intrigerend of misschien zelfs beangstigend beeld van één van de machtigste mensen ter wereld. Hoewel de meer recente jaren van Poetins heerschappij veel lezers bekend zullen zijn, is het boek voor de eerste helft sowieso al het kopen waard. Bovendien is juist de beschrijving van zijn presidentschap, met zijn eerdere levensverhaal in het achterhoofd, ook zeer interessant. Tot slot is het boek zo mooi en gedetailleerd beschreven dat je haast in de huid van deze KGB-dictator kunt kruipen.
Door Alexander van den Berg.
Alexander van den Berg (1993) voltooide in 2016 de onderzoeksmaster Modern History aan de Universiteit van Utrecht. Zijn expertise ligt bij de politiek-internationale geschiedenis in de achttiende tot negentiende eeuw. In zijn vrije tijd leest hij graag Nederlandse of Engelse historische literatuur. Eerder schreef hij voor Aanzet, het studentenblad van en voor Utrechtse geschiedenisstudenten.
