Tentoonstelling: Helende kracht. Winti, sjamanisme en meer.
Museum Volkenkunde (Leiden)
Nog te bezoeken tot 5 januari 2020.
Freuds White Sacrifice van Sokari Douglas Camp is het eerste kunstwerk dat de bezoeker van de tentoonstelling Helende kracht tegenkomt in het Leids Museum Volkenkunde. Het werk bestaat uit een stalen beeld van een zittende, witte man en een liggende, halfnaakte vrouw. Om de paar minuten draaien beide beelden in het rond.
Camp bekritiseert de westerse, Freudiaanse tendens om problemen door praten op te lossen, en niet door handelingen of rituelen. Helende kracht laat zien dat wereldwijd mensen op verschillende manieren naar gezondheid en geluk streven. De tentoonstelling, met de ondertitel Winti, sjamanisme en meer, toont een breed scala aan beelden en objecten die wereldwijde die genezingstradities beschrijven en bijdragen aan de zoektocht naar geluk en gezondheid. Bezoekers worden uitgenodigd om zich mee te laten voeren op een spirituele reis langs de bijzondere volkenkundige collecties.
Helen en evenwicht
De eerste ruimte van de tentoonstelling, Healers en helen geheten, richt zich op ritueelspecialisten. Ritueelspecialisten zetten zich actief in voor het evenwicht tussen lichaam, ziel en geest. Subtiele belichting, donkere kleuren en rustige muziek brengen de bezoeker inderdaad in een meditatieve sfeer. Deze ritueelspecialisten vertellen hun verhalen in video’s, terwijl magische buidels, betekenisvolle sieraden en sjamanenmantels hun wereldbeeld verder verklaren.
Ritueelspecialisten, zoals kunstenaars, heksen en priesters, zijn óók in Nederland te vinden. De wintipriesteres Marian Markelo is daar wellicht het bekendste voorbeeld van. Markelo vertelt dat winti een uit Suriname afkomstige, filosofische en religieuze uiting is, die is ontstaan ten tijde van de slavernij. Zo bracht Markelo bij de slavernijherdenking afgelopen juni een plengoffer.
Even rustig zitten
Helende kracht laat ook zien hoe westerse kunst een genezende werking kan hebben. Zo kan de bezoeker van de tentoonstelling in het midden van de eerste zaal een opname van The Artist is Present van de Servische kunstenares Marina Abramovic bekijken (figuur 2). Voor die performance zat Abramovic dagenlang stil op een stoel in het Museum of Modern Art te New York. Tegenover haar stond een lege stoel, waarop museumbezoekers zo lang als ze wilden plaats konden nemen. Voor veel deelnemers aan deze performance bleek het lange stilzitten, staren en ontspannen inderdaad een confronterend en uiteindelijk zelfs genezend effect te hebben.
Figuur 1. Marina Abramovic, The Artist is Present, 2010. Bron: Museum Volkenkunde.
Bewustzijnsverruiming
Terwijl ik staar naar The Artist is Present lijkt de tijd inderdaad even stil te staan. Maar de tentoonstelling omvat meer dan die eerste, intrigerende ruimte. Helende krachten worden uitgewerkt aan de hand van thema’s, zoals diagnostisering, festivals en de band met de natuur. Binnen deze thema’s worden objecten uit verschillende afdelingen van de collectie naast elkaar tentoongesteld. Zo is aan de ayahuasca zelfs een volledige ruimte gewijd.
Ayahuasca is een bewustzijnsverruimend plantenmengsel dat onder andere door de Shibipo in Peru nachtelijks wordt gedronken. Tijdens hun ceremonieën worden deelnemers naar een soort droomwereld begeleid, waardoor ze bijvoorbeeld hun familieverbanden versterken of met de natuur kunnen communiceren. Soortgelijke ceremonieën werden tot voor kort ook in Nederland aangeboden, al dan wel commercieel. In de Nederlandse media lijkt een beeld te overheersen van de ayahuasca als een bedreiging voor de gezondheid, eerder dan een verrijking. De tentoonstelling slaagt er hier in om dit beeld aan de hand van tekeningen, film en allerhande gebruiksvoorwerpen op subtiele wijze te verruimen.
Figuur 2. Bezoekers aan de tentoonstelling Helende kracht, 2019. Bron: Museum Volkenkunde.
Verschillend helend
Helende kracht blijkt als geheel echter in mindere mate verruimend. De definitie van helende kracht laat de tentoonstelling eigenlijk in het midden. Hierdoor ziet de bezoeker nuances tussen de verschillende genezingswijzen gemakkelijk over het hoofd. Het uitgangspunt van de tentoonstelling om een divers scala aan wereldwijde genezingswijzen te representeren is bewonderenswaardig. Maar het scala aan tentoongestelde objecten is zó groot en het spectrum van gerepresenteerde culturen zó breed, dat de tentoonstelling cultureel verschil eerder lijkt te generaliseren dan te compliceren.
Het activisme van Marian Markelo, bijvoorbeeld, of de beeldvorming rondom de ayahuasca hadden allebei eenvoudig een volledige tentoonstelling kunnen vullen. De therapeutische kracht van westerse kunst zou beter tot zijn recht komen in een klassiek kunstmuseum, zoals het Rijksmuseum. Ik had gehoopt dat de inkadering en de gekozen objecten helende krachten concreter zouden tentoonstellen, maar Helende kracht dreigt eerder verder te verwarren dan te genezen. De beloofde spirituele reis lijkt geen heldere bestemming te hebben.
Arent Boon is onderzoeksmasterstudent Kunstgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hij behaalde zijn bachelor aan het University College te Amsterdam (2018). Hij is voornamelijk geïnteresseerd in kunstgeschiedenis en museumgeschiedenis. Naast redacteur bij Jonge Historici is hij ambassadeur van het Koninklijk Nederlands Instituut te Rome (KNIR).
