Begin 2015 werd er aangekondigd dat de studiefinanciering in zijn huidige vorm niet langer zal blijven bestaan maar dat deze wordt omgezet naar een sociaal leenstelsel. Met het doorzetten van dit wetsvoorstel is er een nieuw hoofdstuk toegevoegd aan de eeuwenlange strijd rondom het financieren van studenten door de overheid. Het boek Staat van de Student (2014) van de jonge historicus Pieter Slaman geeft een omvangrijk overzicht van alle politieke turbulentie over de studiefinanciering, vanaf het aantreden van koning Willem I in 1815 tot eind 2014. Het onderwerp van dit proefschrift is dus zeer actueel.
Willem I eenheidsstaat
Het boek begint met koning Willem I (1772-1843) die van het Koninkrijk der Nederlanden een eenheidsstaat probeerde te maken. Eén van de manieren waarop hij dit probeerde was door sturende studiebeurzen op te stellen voor de opleidingen tot predikant, priester, onderwijzer en beeldend kunstenaar. Er zat een doordachte politieke agenda achter de keuze van precies deze beroepsgroepen. Immers, ’Wie meester is van het onderwijs, is meester van de gehele mens’, aldus de negentiende eeuwse rooms-katholieke bisschop Cornelis van Bommel. De bisschop zag de politieke van Willem I met lede ogen aan. Studiebeurzen waren er vooral om een klein aantal grote talenten de gelegenheid te geven om zich te ontwikkelen ‘tot nut van de staat en de wetenschap’. Wie deze talenten waren, wat de omvang van de beurs was en welke vorm deze had zijn de terugkerende vragen in dit boek.
Langdurige overleggen en bezuinigingsrondes
De twintigste eeuw werd vooral geteisterd door langdurige overleggen met minimaal resultaat. De genomen besluiten werden vaak door de werkelijkheid ingehaald. Dure ideeën die na jaren van onderhandeling tot stand kwamen, konden na de economische crises van de jaren twintig en tachtig linea directa terug naar de tekentafel. Zo kwam de politiek er tot en met de vooravond van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) maar niet uit hoe zij door het inzetten van studiefinanciering het standenverschil kon opheffen. Ook lukte het hen niet om de groeiende vraag naar gekwalificeerde arbeidskrachten te ondersteunen. Geruime tijd na de Eerste Wereldoorlog, in de jaren vijftig, ging men verder met het nastreven van dit doel.
De overheid maakte uiteindelijk de grote stap: in plaats van het ondersteunen van een klein gedeelte van de studenten bij het betalen van de studie en het levensonderhoud, ging de overheid nu over op een systeem waarbij het grootste gedeelte van de studenten financieel ondersteund werd. Vanaf 1966 was dit alomvattende systeem al niet meer te betalen. Wat volgde was twintig jaar van overleg en gesteggel over het aanpassen van de studiefinanciering. In 1986 resulteerde dit wederom in een onwerkbaar systeem. Bezuinigingsrondes volgden elkaar op en vanaf 2002 werd er onderhandeld over de afschaf van de basisbeurs.
Aan de hand van citaten, duidelijke tijdsafbakeningen en thema’s als ‘De economische politiek van Willem I’ en ‘Het plan-Klein’ zijn deze eeuwenlange onderhandelingen en uitspraken van verschillende ministers en kabinetten – allemaal nauwkeurig maar toch goed leesbaar – terug te vinden in het boek van Slaman.
Lijvig boekwerk
Aan de hand van een bescheiden onderwerp als de studiefinanciering is het Slaman gelukt om een uitgebreid overzicht te geven van de politieke, sociale en economische ontwikkeling van Nederland vanaf het begin van de negentiende eeuw tot aan de laatste maanden van 2014. Politieke denkbeelden komen op en gaan weer en de studiefinanciering deint met deze golfbewegingen in de geschiedenis mee. In het boek komen veel regeringsleiders aan het woord aan de hand van citaten uit boeken en kranten. Het boek is hierdoor ook een persoonlijk verhaal geworden van koningen, ministers en Kamerleden.
Opvallend is dat de stem van de student zelf weinig naar voren komt. Alleen in het hoofdstuk over de Tweede Wereldoorlog komt de student uitvoering aan het woord. Hierdoor is dit hoofdstuk ook het meest interessant. Al met al is Staat van de student een lijvig boekwerk. Een aanrader voor diegene die meer wilt lezen over de ontwikkeling van het onderwijs in combinatie met het politieke landschap van Nederland.
In een groot deel van het boek wordt uiteengezet hoe de politiek het best kan bezuinigen op de studiefinanciering. Met het aannemen van het sociaal leenstelsel lijkt de decennia durende discussie nu noodgedwongen tot een einde te zijn gekomen. Maar als één ding blijkt uit Slaman zijn betoog, is het wel dat de studenten al die tijd maar weinig inspraak hebben gehad op de werking van de studiefinanciering. Studenten zijn overgeleverd aan de grillen van de overheid, toen en nu. Het pas ingevoerde sociale leenstelsel is daar het ultieme bewijs voor.
Staat van de student. Tweehonderd jaar politieke geschiedenis van de studiefinanciering in Nederland door Pieter Slaman. Verschenen bij uitgeverij Boom te Amsterdam (2014). 362 pagina’s, €29,90.
Barbara Eelman – Van Gisteren
Van Gisteren is een werkplaats voor historische projecten. Historisch onderzoek wordt hier omgezet in verhalen, toegankelijke artikelen, documentaires, lezingen en lesprogramma’s. Van Gisteren heeft als als doel geschiedenis voor een breed publiek toegankelijk te maken. Maandelijks wisselen Van Gisteren en Jonge Historici recensies uit, kijk voor de meest recente bijdrage van Jonge Historici op www.vangisteren.nu
