Daar zit ik dan, in het land van de duizend heuvels. Het land waar kantoorpanden, restaurants en mooie hotels als paddenstoelen uit de grond schieten. Het enige land ter wereld met meer vrouwen dan mannen in de regering. Het land waar je ’s avonds als meisje alleen, gerust over straat kunt. Het land waar Hutu en Tutsi niet langer als etnische groepen worden erkend, maar waar iedereen “Rwandees” is. Afrika, maar dan schoon, georganiseerd en stabiel.
Herdenkingsceremonie
De prachtige jonge vrouw die tijdens een herdenkingsceremonie voor mij staat is een afspiegeling van het succesverhaal van Rwanda. Ze heeft net haar universitaire opleiding afgerond, zit vol ambities en spreekt ons in vloeiend Engels toe over vergeving en vooruitgang. Zo van de buitenkant lijkt alles goed met haar te gaan. Stabiel en onbreekbaar. Precies zoals ook haar land van de buitenkant stabiel en onbreekbaar lijkt te zijn.
Maar achter dit imago schuilt een grote wond. Het is een wond die je op het eerste gezicht niet ziet. Die soms bijna geheeld lijkt te zijn, tot het moment dat je ergens tegenaan stoot en hij weer openbarst. Het is de wond die is veroorzaakt door een gebeurtenis die ook wel één van de bruutste genocides van de twintigste eeuw wordt genoemd. De genocide tegen Tutsi die 21 jaar geleden plaatsvond in de straten waar Marriot International nu haar all inclusive resort aanlegt.
Het is ieder jaar tijdens de herdenkingsperiode in april dat veel Rwandezen beseffen dat oude wonden nooit volledig helen. Hoe graag ze, net als de huidige president Kagame, ook spreken van vooruitgang, verzoening en vergeving, de bittere realiteit is dat hun geliefden en familieleden op verschrikkelijke wijze zijn afgeslacht. Niet omdat ze “Rwandees” waren, maar omdat ze Tutsi waren.
Deze jonge vrouw is een moment lang dapper genoeg haar imago van succes en stabiliteit los te laten. Ze vertelt hoe zij zich als kind met haar moeder en broertjes in een huis vol Tutsi schuilhield tijdens de genocide. Op een ochtend vroeg haar moeder haar om buiten melk te gaan halen. Ze weet nog hoe blij ze was dat ze even het huis uit mocht, nog één keer achterom keek en met haar achtjarige ogen toezag hoe militie van de Interahamwe het huis betraden. Er klonken een paar laatste kreten en toen werd het stil.
Wanneer ze tegenwoordig haar geboortestad bezoekt komt ze één van de moordenaars van haar familie weleens tegen. Hij werkt daar in de supermarkt. Haar imago lijkt er één van vergeving, maar diep van binnen koestert ze ook vandaag nog grote haat voor deze man. In plaats van aan haar haatgevoelens toe te geven, glimlacht ze vriendelijk naar de man en vraagt waar ze de melk kan vinden. De melk heeft haar al eens eerder gered.
Wonden genezen niet vanzelf
Het werd me dit jaar meer dan duidelijk dat de jaarlijkse herdenking een belangrijk moment is voor Rwandezen om hun imago van succes even achter zich te laten en de wonden bespreekbaar te maken. Wonden genezen immers niet uit zichzelf, maar moeten behandeld worden. De herdenkingsceremonies geven een belangrijke ruimte aan slachtoffers om te praten, waarbij hun lijden wordt erkend en men even niet hoeft te doen alsof alles vergeten en vergeven is.
Maar dat er tijdens de herdenkingsperiode ook dingen zijn waar niet over gepraat kan worden, blijkt wanneer ik vraag waar de vader in dit verhaal is. Er valt een ongemakkelijke stilte. De vrouw begint te stotteren en zegt dat hij twee weken voordat de rest van haar familie werd vermoord al was overleden. Waaraan hij stierf laat zij in het midden. Ik vraag me af waarom de dood van haar vader geen deel uitmaakt van haar ooggetuigenverslag.
Later vertrouwt ze me in een veilige omgeving toe dat haar vader, net als andere mannen uit haar dorp, Hutu was en slachtoffer is geworden van geweld van de Rwandan Patriotic Front (RPF). De RPF is sinds 1994 in Rwanda aan de macht en staat bekend als de grote heldenpartij die de genocide gestopt heeft. Dat er door de RPF ook veel slachtoffers zijn gemaakt is iets dat niet past in het officiële verhaal over het verleden en is daarom onbespreekbaar.
Geen enkel conflict in de geschiedenis resulteerde in een eenduidig verhaal over wat er nu werkelijk gebeurd is. De jonge vrouw die tijdens de herdenking voor me staat weerspiegelt deze complexiteit. Om langdurige stabiliteit in een naoorlogse samenleving te realiseren, moet niet één kant van het verhaal uitvergroot worden, en de andere gemarginaliseerd. Alternatieve verhalen kunnen wellicht geschrapt worden uit de publieke sfeer, maar leven voort in de herinnering van mensen. Net zoals achter deze jonge vrouw, schuilen achter het vlekkeloze imago van het huidige Rwanda onbehandelde wonden die genegeerd en zelfs ontkend worden. Wonden die nu strak zijn ingepakt, maar in de toekomst gemakkelijk kunnen gaan etteren.
Lara Melse (24) volgt de onderzoeksmaster Geschiedenis en specialiseert zich in genocidestudies. Ze verblijft momenteel voor 4 maanden in Rwanda waar zij werkzaam is als stagiair op de Nederlandse ambassade in Kigali en voor haar scriptie onderzoek verricht naar de “competing narratives” over het verleden in Rwanda. Daarnaast was zij als onderzoeksstagiair verbonden aan het “transitional justice”-programma van het NIOD en werkte zij als redacteur bij Skript Historisch Tijdschrift.
