De betonsigaar, de kegel of een mierenhoop? De bunker op het RAW-Gelände.

Onze man in Berlijn

Jonge historicus Joep de Visser schrijft om de week voor zijn blog een beknopte geschiedenis over uiteenlopende thema’s – waarin Berlijn centraal staat – en zoekt naar de locaties die hieraan zijn verbonden.

 

Het RAW-terrein en Der Kegel (Berlijn-Friedrichshain, september 2013). Geen © nodig, foto door Joep de Visser.

Overdag is het RAW-Gelände niet terug te herkennen wanneer je er eens op een zaterdagavond bent geweest. De gulle lach en de flirtende knipogen van de drommen technotoeristen zijn vervangen door de emotieloze blik van werkende mannen, die de voorraad vloeibaarheden van menig club aanvult met likeuren, bieren en het welbekende koolzuurhoudende drankje op basis van Zuid-Amerikaanse thee. Het weerhoudt een groepje mensen er niet van om alsnog een leuke tijd te hebben, al klimmende op een opvallend object. De Kletterturm, zoals klimtorens in het Duits worden genoemd, verschilt van zijn voorgeschiedenis als de dag van de nacht in de omliggende clubs.

Al sinds 1867 wordt het omliggende terrein gebruikt om treinen te repareren. Sinds 1918 werd dit terrein dit het Reichsbahnausbesserungswerk (Rijks Spoorweg Herstelfabriek) of dus in het kort: RAW-Gelände genoemd, waaraan het nog steeds zijn naam dankt. Enkele decennia later werd dit terrein getuige van een bijzonder stuk architectuur, welke bijnamen kreeg zoals Zuckerhut (‘suikerbrood’), Betonzigarre en -door de Engelsen- ant hill bunker – welke verwees naar de volgepakte inhoud. Ik heb het hier over de type bunkers die officieel de Winkeltürme (Winkel’s torens) werden genoemd, naar de ontwerper Leo Winkel – een man waarover weinig bekend is. Winkel onderzocht de mogelijkheid om bovengrondse bunkers te bouwen, een nieuw idee halverwege de jaren ’30. Immers, wie had gedacht dat een bovengrondse bunker eigenlijk veiliger was? Omdat een bom zichzelf in de grond duwt, creëert zijn explosie een schokgolf in de bodem. Bovengronds is deze schokgolf veel minder effectief. Minstens zo belangrijk is dat de bouw van Winkeltürme aanzienlijk goedkoper en sneller waren, omdat het een worsteling met het grondwater bespaarde. De eerste Winkelturm -een prototype- werd in 1935 gebouwd. Toen het in januari 1936 werd getest, werden er geiten binnen gehouden. Zij testten of er teveel herrie binnenkwam. De Winkelturm doorstond de testbommen van 500 en 1000 kilo, in tegensteling tot de geiten – zij waren doof. Vervolgens werd de conclusie getrokken dat een dekkingzoekende een afstand van 30 centimeter moesten nemen van de binnenmuur, om te voorkomen dat het vermogen om ooit nog eens een luchtalarm te horen niet verloren ging.

Zover ik kan nagaan waren er ongeveer 200 Winkeltürme gebouwd in zo’n vijf verschillende types, waaronder weer meerdere variaties bestonden. De belangrijkste ontwikkeling komt neer op een versteviging van de muur. In de eerste constructies was het gewapend beton zo’n 1.10 meter dik op de begane grond. De muur slonk 3 centimeter per meter in de lucht, zodat deze nog maar 80 centimeter dik was op 10 meter hoogte. Het puntige dak –ondanks dat bommen er vanaf vielen en onmogelijk hun laatste seconden hier doorbrachten– was 1.40 meter dik. In latere ontwerpen werden het beton op grondniveau op 2 meter gesteld, zo ook het dak, terwijl een dikte van 1.40 meter op 10 meter hoogte werd geëist. Ook werden aanvankelijk nog twee verdiepingen onder de grond aangelegd, terwijl deze in latere ontwerpen uitsluitend boven de grond waren. Meerdere trappen zorgden ervoor dat mensen zo snel mogelijk in- en uit de bunker konden gaan. Tot 1941 waren de Betonzigarre een veelvoorkomend type bunker. Daarna kwam dit, samen met de grondstofschaarste, in het slop. Een ijverig ambtenaar had namelijk uitgerekend dat de Winkeltürme een relatief inefficiënte constructie was: per dekkingzoekende was er tussen de 3.5 en de 6 kubieke meter gewapend beton nodig, terwijl een maximum van 3m³ voorgeschreven stond. Slechts enkele Winkeltürme werden nog in 1942 en 1943 gebouwd.

Zolderverdieping van Der Kegel (Berlijn-Friedrichshain, oktober 2013). ©Der Kegel, foto door Joep de Visser.

Over de bunker op het RAW-Gelände in het bijzonder valt eigenlijk maar weinig informatie te vinden. Gegeven de dikke muren, zo’n 1.80 meter op 10 meter hoogte, kunnen we vaststellen dat de bunker van een stevig soort was. Anders dan de meeste Winkeltürme waren de ingangen op de begane grond. De twee trappen in de bunker gaan alleen omhoog, waardoor slechts weinig ruimte overblijft om daar tussenin vloeren aan te leggen. De meeste van de (ongeveer) 400 mensen die hier konden schuilen moesten dus vooral op de trappen hebben gestaan. De muren werden geperforeerd door gaten in meerdere scherpe hoeken, waardoor de bevolking in de bunker wel verse lucht kreeg terwijl granaatsplinters buiten werden gehouden. Bovenin de bunker kon een periscoop naar buiten kijken om te kijken of de geallieerden al gestopt waren met de proefondervindelijke test van Newton’s gravitatiewet boven het Berlijnse luchtruim.

Luchtgat in Der Kegel (Berlijn-Friedrichshain, oktober 2013). ©Der Kegel, foto door Joep de Visser.

Na de oorlog werden ongeveer 60 procent van de Winkeltürme afgebroken in het kader van de demilitarisatie van de Duitslanden. Op het RAW-Gelände, waar Oost-Duitse treinen werden gerepareerd, bleef de bunker in gebruik als magazijn voor ontvlambare goederen. Sinds een aantal jaar wordt Der Kegel versierd met gele, groene en zwarte climbing holds. Ook zijn de puntige deksels boven de ingangen weggehaald, zodat de verticale kruipers na drie meter kunnen uitrusten. Der Kegel’s interieur is niet openbaar toegankelijk – al zijn de huurders erg vriendelijk tegenover jonge, lokale historici! Zij hielden voor mij de deur open en gaven toestemming om foto’s te maken. Als gevolge kan ik van harte aanbevelen om bij Der Kegel te klimsporten: het voelt alsof je een object veroverd dat niet door bommen verwoest kon worden. Het eerste vereiste is dat je het RAW-Gelände overdag bezoekt in plaats van ’s nachts!

Der Kegel op het RAW-Gelände (Berlijn-Friedrichshain, september 2013). Geen © nodig, foto door Joep de Visser.

Eerdere berichten van Joep:

In het Engels:

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven