Jonge historicus Joep de Visser schrijft om de week voor zijn blog een beknopte geschiedenis over uiteenlopende thema’s – waarin Berlijn centraal staat – en zoekt naar de locaties die hieraan zijn verbonden.
Overdag is het RAW-Gelände niet terug te herkennen wanneer je er eens op een zaterdagavond bent geweest. De gulle lach en de flirtende knipogen van de drommen technotoeristen zijn vervangen door de emotieloze blik van werkende mannen, die de voorraad vloeibaarheden van menig club aanvult met likeuren, bieren en het welbekende koolzuurhoudende drankje op basis van Zuid-Amerikaanse thee. Het weerhoudt een groepje mensen er niet van om alsnog een leuke tijd te hebben, al klimmende op een opvallend object. De Kletterturm, zoals klimtorens in het Duits worden genoemd, verschilt van zijn voorgeschiedenis als de dag van de nacht in de omliggende clubs.
Al sinds 1867 wordt het omliggende terrein gebruikt om treinen te repareren. Sinds 1918 werd dit terrein dit het Reichsbahnausbesserungswerk (Rijks Spoorweg Herstelfabriek) of dus in het kort: RAW-Gelände genoemd, waaraan het nog steeds zijn naam dankt. Enkele decennia later werd dit terrein getuige van een bijzonder stuk architectuur, welke bijnamen kreeg zoals Zuckerhut (‘suikerbrood’), Betonzigarre en -door de Engelsen- ant hill bunker – welke verwees naar de volgepakte inhoud. Ik heb het hier over de type bunkers die officieel de Winkeltürme (Winkel’s torens) werden genoemd, naar de ontwerper Leo Winkel – een man waarover weinig bekend is. Winkel onderzocht de mogelijkheid om bovengrondse bunkers te bouwen, een nieuw idee halverwege de jaren ’30. Immers, wie had gedacht dat een bovengrondse bunker eigenlijk veiliger was? Omdat een bom zichzelf in de grond duwt, creëert zijn explosie een schokgolf in de bodem. Bovengronds is deze schokgolf veel minder effectief. Minstens zo belangrijk is dat de bouw van Winkeltürme aanzienlijk goedkoper en sneller waren, omdat het een worsteling met het grondwater bespaarde. De eerste Winkelturm -een prototype- werd in 1935 gebouwd. Toen het in januari 1936 werd getest, werden er geiten binnen gehouden. Zij testten of er teveel herrie binnenkwam. De Winkelturm doorstond de testbommen van 500 en 1000 kilo, in tegensteling tot de geiten – zij waren doof. Vervolgens werd de conclusie getrokken dat een dekkingzoekende een afstand van 30 centimeter moesten nemen van de binnenmuur, om te voorkomen dat het vermogen om ooit nog eens een luchtalarm te horen niet verloren ging.
Zover ik kan nagaan waren er ongeveer 200 Winkeltürme gebouwd in zo’n vijf verschillende types, waaronder weer meerdere variaties bestonden. De belangrijkste ontwikkeling komt neer op een versteviging van de muur. In de eerste constructies was het gewapend beton zo’n 1.10 meter dik op de begane grond. De muur slonk 3 centimeter per meter in de lucht, zodat deze nog maar 80 centimeter dik was op 10 meter hoogte. Het puntige dak –ondanks dat bommen er vanaf vielen en onmogelijk hun laatste seconden hier doorbrachten– was 1.40 meter dik. In latere ontwerpen werden het beton op grondniveau op 2 meter gesteld, zo ook het dak, terwijl een dikte van 1.40 meter op 10 meter hoogte werd geëist. Ook werden aanvankelijk nog twee verdiepingen onder de grond aangelegd, terwijl deze in latere ontwerpen uitsluitend boven de grond waren. Meerdere trappen zorgden ervoor dat mensen zo snel mogelijk in- en uit de bunker konden gaan. Tot 1941 waren de Betonzigarre een veelvoorkomend type bunker. Daarna kwam dit, samen met de grondstofschaarste, in het slop. Een ijverig ambtenaar had namelijk uitgerekend dat de Winkeltürme een relatief inefficiënte constructie was: per dekkingzoekende was er tussen de 3.5 en de 6 kubieke meter gewapend beton nodig, terwijl een maximum van 3m³ voorgeschreven stond. Slechts enkele Winkeltürme werden nog in 1942 en 1943 gebouwd.
Over de bunker op het RAW-Gelände in het bijzonder valt eigenlijk maar weinig informatie te vinden. Gegeven de dikke muren, zo’n 1.80 meter op 10 meter hoogte, kunnen we vaststellen dat de bunker van een stevig soort was. Anders dan de meeste Winkeltürme waren de ingangen op de begane grond. De twee trappen in de bunker gaan alleen omhoog, waardoor slechts weinig ruimte overblijft om daar tussenin vloeren aan te leggen. De meeste van de (ongeveer) 400 mensen die hier konden schuilen moesten dus vooral op de trappen hebben gestaan. De muren werden geperforeerd door gaten in meerdere scherpe hoeken, waardoor de bevolking in de bunker wel verse lucht kreeg terwijl granaatsplinters buiten werden gehouden. Bovenin de bunker kon een periscoop naar buiten kijken om te kijken of de geallieerden al gestopt waren met de proefondervindelijke test van Newton’s gravitatiewet boven het Berlijnse luchtruim.
Na de oorlog werden ongeveer 60 procent van de Winkeltürme afgebroken in het kader van de demilitarisatie van de Duitslanden. Op het RAW-Gelände, waar Oost-Duitse treinen werden gerepareerd, bleef de bunker in gebruik als magazijn voor ontvlambare goederen. Sinds een aantal jaar wordt Der Kegel versierd met gele, groene en zwarte climbing holds. Ook zijn de puntige deksels boven de ingangen weggehaald, zodat de verticale kruipers na drie meter kunnen uitrusten. Der Kegel’s interieur is niet openbaar toegankelijk – al zijn de huurders erg vriendelijk tegenover jonge, lokale historici! Zij hielden voor mij de deur open en gaven toestemming om foto’s te maken. Als gevolge kan ik van harte aanbevelen om bij Der Kegel te klimsporten: het voelt alsof je een object veroverd dat niet door bommen verwoest kon worden. Het eerste vereiste is dat je het RAW-Gelände overdag bezoekt in plaats van ’s nachts!
Eerdere berichten van Joep:
- De Fichtebunker in Kreuzberg. Hoe een gashouder de Tweede Wereldoorlog doorkwam. (11-10 2013)
- De Hochbunker Heckeshorn. Niet te missen, noch te vinden. (27-09 2013)
- Humor en cabaret in Berlijn #1. De introductie van de nieuwe kunstvorm, het jaar 1901. (19-07 2013)
- De Waldbühne. Een normaal podium met een bijzondere geschiedenis. (05-07 2013)
- Het Friedhof Grunewald-Forst. De geschiedenis van een begraafplaats wiens dagen zijn geteld. (21-06 2013)
- Het lijden van een Leidenaar. Marinus van der Lubbe, de Rijksdagbrand en de nasleep. (07-06 2013)
- De geschiedenis van het Görlizer Park (1865-2013). Görli’s gevallen koning en haar opkomende adel. (24-05 2013)
- Dwangarbeiders in dienst van de kerk. Een onchristelijke geschiedenis. (10-05 2013)
- Hanami in Berlijn. De Japanse sierkersen op de voormalige dodenstroken. (26-04 2013)
- Het KZ-Außenlager NCR in Berlijn-Neukölln. De concentratiekamp voor joodse vrouwen in een stadswijk. (12-04 2013)
- Warnecke & Böhm. Onteigening en dwangarbeid in Berlijn-Weißensee (29-03 2013)
- Dadaïsme in Berlijn. Radicale kunstenaars en hun (on)georganiseerde tegenstrijdigheden (22-03 2013)
- De eerste ervaring als dwangarbeider. Het Durchgangslager Rehbrücke en zijn slavenhandel (15-03 2013)
- De Arbeitserziehungslager in Berlijn-Wuhlheide en Großbeeren (08-03 2013)
- ‘Enthüllt. Berlin und seine Denkmäler’ in de Zitadelle Spandau. De historische standbeelden en hun toekomst (01-03 2013)
- Het bloedige Klinkerwerk terrein. Hoe Sachsenhausens beruchte buitenkamp uitgroeide tot een volgroeid concentratiekamp (22-2 2013)
- Dwangarbeid in Sachsenhausen. Wapens en speelgoed, de dood en de redding (15-2 2013)
- De Schönholzer Heide. Van ‘Traumland’ naar dwangarbeiderkamp (8-2 2013)
- De Zwarte Geschiedenis van de Tempelhofer Freiheit. Het concentratiekamp en de dwangarbeid – de herinnering en de toekomst (1-2 2013)
- – lees hier het plan van Joep over de nabije toekomst van Joeps blog – (1-2 2013)
- De staatsgreep met enkel verliezers. De Kapp-Putsch van maart 1920 en de verloren herinnering (25-1 2013)
- De Fabrikaktion en het vrouwenprotest (18-1 2013)
- De bomaanslag op Hitler. Claus von Stauffenberg – het complot van het Bendlerblock & zijn plaats in de geschiedenis (11-1 2013)
- Aktion T4 in Berlijn. De massamoord op gehandicapten (4-1 2013)
- De erfenis van ten onder gaande machthebbers. Schloss Schönhausen, Pruisen en de DDR (28-12 2012)
- Trümmerberge en Trümmerfrauen. Kunstmatige heuvels en dito mythes (21-12 2012)
- De onverwoestbare homoseksualiteit in Berlijn. Homoseksuelen vanaf 1896 – hun vervolging, de herinnering en de wedergeboorte (14-12 2012)
- Kurt Tucholsky (1890-1935) – advocaat van de stervende Weimar Republiek (7-12 2012)
In het Engels:
- Ten updates about the history of Berlin – an introspection.
- Request for an Offending Stone – where the Uprise on the 17th of June 1953 started and where it is still provoking.
- Guided tour. Thirteen baracks for forced labourers during World War II (2nd of December)
- ‘Cayo Ernesto Thaelmann’ – how an Altona-born workman fought himself a way to rest in the Cuban beach.
- Built for the nobility – used to exchange Cold War spies. The Glienicker Brücke and its remarkable life story.
- The Porajmos in Berlin. The ‘Zigeunerrastplatz’ in Marzahn and the memorial sites who came too late (1933-2012)
- The most popular Swabian in Berlin: Georg Elser – his attempt to kill Hitler in 1939 & his monuments now.
- The nonexisting canal in the likewise district
- Teufelsberg. A ruinated history
- Gedenkstätte Plötzensee
- Zentralfriedhof Friedrichsfelde: a socialist heaven
- Welcome