In een stad zo groot als Hamburg (denk twee keer Amsterdam) is veel te zien en te beleven. Eerder schreef ik al onder meer over de begraafplaats van Ohlsdorf, de school aan de Bullenhuser Damm, de gevangenis van Fuhlsbüttel, het Museum für Kunst und Gewerbe en het Stadtpark. Ik heb nog niet eerder aandacht geschonken aan het Hamburg onder de grond. En waarom zou je ook? In het dagelijks leven schenkt niemand doorgaans veel aandacht aan wat er allemaal onder de grond is, en in deze serie is dat niet anders geweest. Met deze column probeer ik dit gat enigszins te dichten. Want wat er onder de grond is in Hamburg, is minstens net zo interessant als
Heb je ooit al eens gedacht aan hoe druk het is onder de grond? Waterleidingen, het riool, het elektriciteitsnetwerk, en ga zo maar door. Als je een kaart van Hamburg onder de grond zou tekenen zou het bijna net zo druk zijn als daarboven. Naast de usual suspects is er hier ook een uitgebreid openbaar vervoer netwerk, met zijn vele U-Bahn en S-Bahn lijnen, en uit de tijd van de Koude Oorlog zijn er een groot aantal bunkers, die de burgers moesten beschermen in het geval een atoombom gegooid werd ergens in de buurt. Enkele van deze bunkers zijn openbaar voor publiek, en het is fascinerend om te zien wat er zoal achter een deur in dat S-Bahn station dat je dagelijks passeert bevindt. Station Stadthausbrücke, op steenworp afstand van mijn werk gelegen, is bijvoorbeeld een grote bunker. Deze reusachtige bunker kon volledig van de buitenwereld afgesloten worden. Het station bood plaats van duizenden vluchtelingen, die in geval van nood konden kamperen op de platforms en in de treinen. Open een willekeurige deur, en je komt uit in een slaapzaal of in een keuken. De Duitsers waren werkelijk op alles voorbereid.
Elke Duitse stad heeft wel zo’n bunkernetwerk. Bijzonderder in Hamburg is de aanwezigheid van nóg een ondergronds netwerk, het buizenpostnetwerk. Dat was op zichzelf niet uniek: onder meer Londen, Parijs en Berlijn hadden ook een buizenpostnetwerk, waarmee brieven in een capsule door buizen getransporteerd konden worden door gebruik van overdruk. Over het algemeen ging het dan om kleine capsules, die een beperkte hoeveelheid brieven konden versturen. Begin jaren ’60 begon de overheid in Hamburg met een experiment, dat indien succesvol naar andere Duitse steden geëxporteerd zou worden: het Großrohrpostnetwerk. Het was letterlijk een grootbuizenpostnetwerk, met buizen met een doorsnee van een halve meter, in plaats van de gebruikelijke paar centimeter. In plaats van enkele brieven konden er per zending duizenden brieven tegelijk verstuurd worden. Geen enkele andere stad had ooit hiervoor dit systeem op deze grote schaal toegepast.
Er was een uitgebreid systeem voorzien, dat post tot in alle uithoeken van Hamburg binnen no-time zou moeten kunnen afleveren, maar in eerste instantie begon het bescheiden: tussen het Centraal Stadion en het commerciële hart van de stad, de kantoorgebouwen rondom het Rathaus. Deze proeflijn van de Großrohrpostwas een paar honderd meter lang en werd in 1962 in gebruik genomen. Vanaf dat moment bereikten brieven ontvangers aan de andere kant van de stad binnen enkele minuten – een snelheid waar de bovengrondse post bij lange na niet in de buurt kwam.
Bijna 15 jaar werd op deze manier belangrijke post in de Hamburgse binnenstad verstuurd. Het was een snel en efficiënt systeem, hoewel een tikkeltje storingsgevoelig.. Dat was één van de redenen om het experiment te beeindigen midden jaren ’70, maar het waren vooral de kosten die de pan uitrezen. Een brief per Großrohrpost sturen bleek een flink stuk duurder te zijn dan met de ouderwetse postbode, en uit financiële overwegingen besloot men het daarom bij deze ene proeflijn te houden. Het geplande netwerk van meer dan 50 kilometer lang is er nooit meer gekomen.
Slechts rasechte Hamburgers weten nog van het bestaan van de Großrohrpost. Voor de oplettende bezoeker zijn er bovengronds wel wat sporen te zien, van een buis onder een brug tot deksels op ventilatieschachten. Ook de postgebouwen staan er nog steeds, al hebben ze inmiddels wel een nieuwe functie gekregen. Maar de gemeente Hamburg is ijverig aan het renoveren, en met elke straathertegeling verdwijnt er weer een verwijzing naar een uniek Hamburgs experiment. “Vorige rondleiding lag hier nog een deksel met ‘post’ erop”, verzucht mijn gids – niet voor het eerst die avond. Ik vind het jammer dat ik die ene deksel niet meer te zien krijg, maar de symboliek erachter is echter nog veel belangrijker: geschiedenis kan zomaar verdwijnen zonder speciale aandacht voor het behoud ervan. Onder de stad liggen buizen die groot genoeg zijn om een mens onder de grond te verplaatsen – en dat is ook daadwerkelijk wel eens gebeurd! Maar zonder de wens om sporen van de Großrohrpost te behouden bovengronds zal straks niemand meer van het bestaan ervan weten. En dat zou toch ook zonde zijn.
Brigitte van de Pas (1988) studeerde geschiedenis en Midden-Oostenstudies in Leiden. Sinds oktober 2015 woont zij in Hamburg, waar zij werkt als onderzoeker bij het statistiekplatform Statista. Zij blogt ook over haar avonturen in Duitsland op The Life And Times Of A Dutchie Abroad.