Het is pijnlijk om aan de verkeerde kant van de geschiedenis te staan. Zo heeft het bijna zeventig jaar geduurd voordat er ongewenste beelden uit het slotstuk van onze koloniale overheersing van Indonesië tentoon worden gesteld. Geïnspireerd door het gegeven dat de manipulatie van beelden uit deze periode onze collectieve kennis hierover heeft beperkt, toont het Verzetsmuseum foto’s die overeenkomen met de werkelijkheid: beelden van een oorlog.
Dat deze beelden er waren kan eigenlijk niemand echt verbaasd hebben. Toch was het confronterend toen er in 2012 foto’s werden gevonden waarop Indonesiërs werden geëxecuteerd. Dat er in de periode 1945-1950 een oorlog woedde was al vastgesteld. De beelden maken die oorlog persoonlijker, directer en misschien wel pijnlijker dan woorden. De vondst leidde tot een zoektocht in onder andere privé-albums, maar ook naar persfoto’s die destijds achter werden gehouden. Historicus Louis Zweers, die promoveerde op de censuur van de legervoorlichtingsdienst ten tijde van deze oorlog, en NIOD-onderzoekers René Kok en Eric Somers verzamelden interessante, onthullende beelden. Het Verzetsmuseum stelt de foto’s nu tentoon om te laten zien hoe de voorlichtingsdiensten de beeldvorming rond deze oorlog in de Nederlandse media beïnvloed hebben.
De ‘gewenste beelden’ zijn symbolisch op witte borden geplaatst. Op deze Nederlandse propagandafoto’s zijn bekende taferelen te zien van Nederlandse militairen als beschermers van het verre land, die de wacht houden, bruggen herstellen en de arme bevolking helpen. Deze beelden moesten de politieke boodschap ondersteunen dat Nederlandse militairen na de Japanse capitulatie rust en orde kwamen herstellen, als de vanzelfsprekende machthebber. Daar tegenover staan de ‘ongewenste beelden’ op zwarte borden. Dit zijn de ongecensureerde foto’s: Nederlandse militairen die toekijken hoe Indonesische geëxecuteerden in de greppel liggen, een Nederlandse militair die dreigt met een geweer op krijgsgevangenen in te slaan maar ook de gewonde of gesneuvelde Nederlandse soldaat – allemaal oorlogsbeelden die de Legervoorlichtingsdienst niet vrij gaf voor publicatie.
Dat onze kennis van de oorlog verstoord is door manipulatie van beelden is zeker waar, maar woorden kunnen evenzeer manipuleren. Helaas zijn de begeleidende tentoonstellingsteksten die de bezoeker door de oorlogsgeschiedenis gedurende 1945-1950 heen leiden hiervan het bewijs. Deze teksten lijken zelf haast onderhevig aan censuur. Het museum schiet te kort door vast te houden aan een haast kolonialistische invalshoek. Een groot gemis, want de gruwelen op de foto’s hebben context nodig om te begrijpen wat je ziet.
Het meest misleidend is het informatiebord over de periode vanaf 1946, over de aankomst van uiteindelijk 150.000 soldaten in Indonesië: ‘Ze komen om rust en orde te brengen, maar raken betrokken in een koloniale oorlog’. Het staat er echt: ‘rust en orde’ en ‘raken betrokken’. Deze woordkeus suggereert een bepaalde onschuld en bevestigd de propaganda van de Nederlandse overheid. In werkelijkheid was Nederland in 1942 na meer dan driehonderd jaar overheersing zijn kolonie kwijtgeraakt aan Japan. Na de Japanse capitulatie wilde het zijn macht herstellen terwijl Indonesiërs inmiddels de republiek hadden uitgeroepen. Dit was geen rust en orde brengen – dit was koloniale macht uitoefenen.
In de begeleidende teksten wordt tevens te pas en te onpas beschreven dat het geweld van beide kanten kwam en dat de Nederlanders ook hebben geleden. Maar zó genuanceerd lag het niet. Het was een oorlog van onderdrukkers tegen onderdrukte. Steeds benadrukken dat de Indonesiërs ook gewelddadig waren, laat de oorlog gelijkwaardiger ogen dan die daadwerkelijk was. En het maakt Nederland tot slachtoffer – een discutabele stellingname. Dat Nederland direct na de Tweede Wereldoorlog tienduizenden jonge jongens verplichtte een guerrilla-oorlog te voeren, maakt ons land niet zomaar tot slachtoffer.
Het duurt tot bijna achterin de tentoonstelling voordat de werkelijke oorzaak van deze oorlog aan bod komt. In een radiotoespraak op radio Free Indonesia van 3 oktober 1945 is te horen hoe een vrijheidsstrijder oproept een einde te maken aan honderden jaren onderdrukking door Nederlanders nu die mogelijkheid zich aandient: ‘(…) and now we have the tongue.’ Maar in plaats van deze onafhankelijkheidswens toe te lichten begint de tentoonstelling bij de Bersiap- periode. Na de onafhankelijkheidsverklaring van Soekarno op 17 augustus 1945 vielen verschillende Indonesische groeperingen alle manifestaties van het kolonialisme aan, met duizenden doden onder Nederlanders, Indische Nederlanders, Ambonezen en Chinezen tot gevolg. Door met deze periode te beginnen zonder de voorgeschiedenis van strijd voor onafhankelijkheid tegen de koloniale overheersing toe te lichten, lijkt het alsof Indonesië de oorlog zelf begonnen is en het militair ingrijpen dus noodzakelijk was. Het roept zelfs het beeld op van de primitieveling met speer jegens de beschaafde soldaat met geweer – een ongegeneerd Westers perspectief.
Misschien had de titel van de tentoonstelling de foto’s al meer betekenis kunnen geven, want ‘Koloniale Oorlog 1945-1950’ dekt de lading niet. Behalve dat er rond die periode wel meer koloniale oorlogen plaatsvonden in de wereld, is de term vrij oppervlakkig. Gedurende de Nederlandse overheersing in Indonesië hebben zich verschillende oorlogen afgespeeld. De oorlogen in Atjeh van eind 19e en begin 20e eeuw zijn daar een voorbeeld van, maar de meeste Nederlanders zegt de naam Van Heutsz ook niets. ‘De Indonesische onafhankelijkheidsoorlog’ zou de lading beter dekken en biedt – zoals de fototentoonstelling toch ook wilde bereiken – daadwerkelijk een ander perspectief.
Dat het tentoongestelde fotomateriaal wel degelijk potentie heeft om het Nederlands handelen kritisch te beschouwen, blijkt onder andere uit documenten van Nederlandse soldaten waarin zij waarschuwen dat het hier niet om een gerechtvaardigde oorlog gaat. Ook is in een kast, vrij afzijdig van de rest van de tentoonstelling, uiteengezet hoe daadwerkelijk censuur werd uitgeoefend door beeldredacties van kranten en tijdschriften. Zo werden welvarend uitziende Indonesische meisjes weggeknipt van een foto zodat alleen arme meisjes te zien waren: het armoedige volk dat door de Nederlanders gered moest worden. Ook de foto’s van Cas Oorthuys met beelden uit de jonge Republiek Indonesië in 1947 zijn interessant, gezien zijn sympathie voor de jonge republiek. De fotograaf verbeeldde een staat in wording. Daarnaast wordt in het museum ook geregeld de VPRO-documentaire Indonesia Merdeka vertoond van regisseur Roelof Kiers. Een goede inhoudelijke documentaire uit 1976, waarin de onafhankelijkheidstrijd wordt belicht en onder andere de voormalige vicepresident van Indonesië Mohammed Hatta aan het woord komt. Het zijn deze onderdelen die de tentoonstelling hadden kunnen dragen – maar het helaas niet doen.
De beelden in de tentoonstelling in het Verzetsmuseum laten inderdaad de ellende van een oorlog zien, maar de context ontbreekt goeddeels. Op de informatieborden wordt dan wel keurig het aantal slachtoffers aan beide zijde vermeld – wat menig schoolboek in Nederland nog achterwege laat – maar de wollige taal over de ‘aanwezigheid van Nederland’ blijft de blik op deze oorlog vertroebelen. Zo’n zeventig jaar later willen we wel kijken naar de beelden die bewijzen dat er daadwerkelijk een oorlog gevoerd werd maar blijkt het moeilijk deze feitelijk te omschrijven. Het lijkt een eerste stap in een acceptatieproces, die echter vooral toont hoe ontzettend moeilijk het is om het kolonialisme van ons af te schudden.
Tentoonstelling Verzetsmuseum Amsterdam: Koloniale oorlog 1945-1950. Gewenst en ongewenst beeld. Te zien van 26 november 2015 tot en met 3 april 2016.
Agnes Cremers – Van Gisteren
Van Gisteren is een werkplaats voor historische projecten. Historisch onderzoek wordt hier omgezet in verhalen, toegankelijke artikelen, documentaires, lezingen en lesprogramma’s. Van Gisteren heeft als als doel geschiedenis voor een breed publiek toegankelijk te maken. Maandelijks wisselen Van Gisteren en Jonge Historici recensies uit, kijk voor de meest recente bijdrage van Jonge Historici op www.vangisteren.nu.
