De radio maakt bekend dat Nederland algeheel gaat mobiliseren en er worden 15 lichtingen opgeroepen. Ik wordt van mijn werk afgehaald en ik maak alles nog in orde. Ik breng nog een bezoek aan familie en blijf ‘s avonds thuis. De stemming is gedrukt, maar wij zijn niet moedeloos. De kinderen vragen allerlei dingen aan mij over waarom ik weg moet. In de stad is het druk en eenieder is onder de indruk. 

Dagboek van Sikke Hiemstra, 28 augustus 1939

Ik ben in augustus 2024 gestart met een project over mijn overgrootvader. Dit jaar (2024/2025) is het namelijk 85 jaar geleden dat de Nederlandse mobilisatie (1939-1940) begon. Tijdens deze periode werden ongeveer 280.000 Nederlandse soldaten opgeroepen voor militaire dienst. Een van hen was mijn overgrootvader, Sikke Hiemstra, die zijn ervaringen dagelijks vastlegde in een dagboek, van augustus 1939 tot en met mei 1940. Momenteel publiceer ik elke dag een fragment uit zijn dagboek op een bijbehorende website. Hiermee wil ik enerzijds de ervaringen van mijn overgrootvader delen en anderzijds de kennis over de mobilisatie vergroten.

85 jaar geleden namen de spanningen in Europa toe, wat uiteindelijk uitmondde in de Tweede Wereldoorlog. Nu, 85 jaar later, lopen de spanningen in Europa opnieuw op, vooral sinds de Russische inval in Oekraïne. Zo zei de secretaris-generaal Mark Rutte dat het ‘‘tijd is om ons geestelijk voor te bereiden op een oorlog’’ en laait de discussie over de herinvoering van de dienstplicht weer op.[1] Ook adviseerde de Nederlandse overheid eerder al dat Nederlanders zich moeten voorbereiden op noodsituaties en daarom noodpakketten in huis moeten hebben.[2] De discussie over defensie en de veiligheid van Nederland is daarmee relevanter dan ooit.

Als we terugkijken in de geschiedenis, dan lijkt de mobilisatie van het Nederlands leger in 1939-1940 verdwenen te zijn uit ons collectieve geheugen. Dat is deels te verklaren, aangezien er veel aandacht gaat naar andere belangrijke thema’s, zoals het bombardement op Rotterdam, de Duitse bezetting, de Holocaust en de bevrijding. We vieren dit jaar immers 80 jaar vrijheid, maar vergeten al snel dat het ook 85 jaar geleden is dat de mobilisatieperiode begon. Hierdoor is deze periode helaas een vergeten hoofdstuk in de Nederlandse geschiedenis. Dat maakt deze periode echter niet minder relevant, aangezien de mobilisatie destijds een grote impact had op de Nederlandse samenleving.

Om de situatie van nu, in een tijd vol spanningen, beter te kunnen begrijpen, is het belangrijk dat er meer aandacht komt voor de mobilisatie van 1939-1940. Daarom schetst dit essay de globale context van de mobilisatie en laat het zien wat voor invloed de mobilisatie destijds had op de Nederlandse maatschappij.

Van spanningen tot mobilisatie

In 1939 liepen de spanningen in Europa hoog op. De expansiedrang van nazi-Duitsland resulteerde in het uitbreken van de Sudetencrisis in september 1939. Het Sudetenland, een regio in Tsjecho-Slowakije waar drie miljoen etnische Duitsers woonden, was een gebied dat nazi-Duitsland graag wilde annexeren. De angst voor een oorlog groeide toen Tsjecho-Slowakije besloot om het leger te mobiliseren. Om een potentiële oorlog te voorkomen werd, na enige onderhandelingen, het Verdrag van München ondertekend door nazi-Duitsland, fascistisch Italië, Frankrijk en Groot-Brittannië. In dit verdrag werd geëist dat Tsjecho-Slowakije het Sudetenland zou afstaan. Een half jaar later besloot nazi-Duitsland ook de rest van Tsjecho-Slowakije te annexeren.[3]  Tijdens de Sudetencrisis zette koningin Wilhelmina de Nederlandse regering onder druk om het Nederlands leger te mobiliseren, maar dit leidde niet tot actie. Ook toen fascistisch Italië in april 1939 Albanië binnenviel, drong koningin Wilhelmina opnieuw aan op mobilisatie van het Nederlandse leger. De regering besloot echter slechts enkele grensbataljons op te roepen.[4]

De ommekeer kwam toen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie op 23 augustus 1939 het Molotov-Ribbentroppact ondertekenden. In dit pact werd Oost-Europa verdeeld in invloedssferen van beide landen. Een dag na de ondertekening besloot de Nederlandse regering over te gaan tot mobilisatie van het leger. Op 24 augustus 1939 vond de voormobilisatie plaats, om de latere mobilisatiestroom op te vangen. Vier dagen later kondigde de regering de algemene mobilisatie af.[5] Hierdoor kwamen 280.000 Nederlandse mannen onder de wapens. Hiervan waren ongeveer 40.000 lid van de Vrijwillige Landstorm, een Nederlandse militie.[6] Ondanks de mobilisatie van het leger ging Nederland ervan uit neutraal te kunnen blijven, net als tijdens de Eerste Wereldoorlog. Toch raakte Nederland bij de Tweede Wereldoorlog betrokken toen nazi-Duitsland op 10 mei 1940 binnenviel. Na de Nederlandse capitulatie werd het Nederlands leger gedemobiliseerd, wat op 14 juli 1940 werd voltooid. Hiermee kwam dus ook een einde aan de mobilisatieperiode.[7]

Vergeten, maar niet onbelangrijk

De Nederlandse mobilisatie had destijds een impact op de Nederlandse cultuur. Zo verscheen er een wekelijks tijdschrift voor soldaten, getiteld De Wacht – Weekblad voor de Gemobiliseerde Weermacht. In dit wekelijkse tijdschrift werden diverse aspecten van de mobilisatie belicht. Verder componeerden artiesten diverse liederen met de Nederlandse mobilisatie als thema, zoals Lou Bandy (1890-1959) met het beroemde nummer Rats, Kuch en Bonen of Louis Noiret (1896-1968) met nummers als Het regiment voorbij en De jongens aan de Grenzen. Ook werden er comités voor ontwikkeling en ontspanning opgericht om de soldaten bezig te houden. Deze comités organiseerden (culturele) activiteiten of cursussen voor de soldaten. [8]

Daarnaast had de mobilisatie een enorme impact op het gezinsleven, aangezien veel vaders, zonen en broers in dienst moesten.[9] Zo schreef mijn overgrootvader voortdurend brieven naar zijn vrouw en kinderen, omdat hij hen erg miste tijdens de mobilisatie. De mobilisatie had ook een impact op andere aspecten binnen de samenleving. Voorafgaand aan de mobilisatieperiode bestond het Nederlandse leger uit slechts enkele duizenden beroepsmilitairen. Echter werden tijdens de mobilisatie in totaal 280.000 soldaten opgeroepen, waaronder honderdduizenden dienstplichtigen. Deze soldaten werden ingekwartierd in scholen, woningen, gebedshuizen, boerderijen en andere gebouwen. Hierdoor waren militairen vaker zichtbaar in dorpen en steden. Daarnaast nam het leger ook voertuigen en paarden van burgers in beslag.[10] In sommige gevallen werden zelfs hele boerderijen gevorderd ten behoeve van inundaties.  

Daarnaast was er tijdens de mobilisatie veel spionage. In november 1939 vond het Venlo-incident plaats. Hierbij werden twee geheime Britse agenten door de Duitse Sicherheitsdienst ontvoerd op Nederlands grondgebied, terwijl Nederland toen nog neutraal was. Ook kwam een Nederlandse officier van de inlichtingendienst om het leven tijdens een vuurgevecht. Later gebruikte nazi-Duitsland dit incident als excuus om Nederland in mei 1940 binnen te vallen.[11] Een ander opmerkelijk moment vond plaats in februari en maart 1940, tijdens de lichtkogel-affaire. In deze periode rapporteerden diverse kranten over mysterieuze lichtkogels die op diverse plekken in de lucht werden afgevuurd. Dit werd al snel in verband gebracht met spionage en sabotage.[12] De lichtkogels veroorzaakten paniek onder burgers en militairen. Ook mijn overgrootvader nam op 21 februari 1940 lichtkogels waar. Hij schreef hierover het volgende: “Om half twaalf tot twaalf uur neem ik lichtkogels waar in de richting van Hilversum. We houden alle wagens aan en controleren deze. We staan met geladen revolver op post en het is een drukke nacht met veel afwisseling.”[13] Historici hebben geen volledige verklaring kunnen vinden voor de lichtkogels die toen werden afgevuurd.[14]

Tot slot vielen de eerste Nederlandse oorlogsslachtoffers tijdens de mobilisatie. Zo raakte de mijnenveger Hr. Van Ewijck in september 1939 een Nederlandse zeemijn, waarbij ongeveer drieëndertig Nederlandse matrozen omkwamen.[15] Een ander tragisch incident vond plaats in november 1939, toen het Nederlandse passagiersschip de Simon Bolivar bij de Britse kust twee Duitse zeemijnen raakte. Dit resulteerde in de dood van ongeveer tachtig mensen.[16]

Ondanks deze gebeurtenissen blijft de mobilisatie van 1939-1940 een voetnoot in de Nederlandse geschiedenis. De meeste Nederlandse geschiedenisboeken richten zich immers op thema’s zoals de Duitse bezetting, de Holocaust of de bevrijding van Nederland. Ook in Nederlandse speelfilms gaat de aandacht voornamelijk uit naar deze onderwerpen, zoals blijkt uit Mijn Beste Vriendin Anne (2021), De Slag om de Schelde (2020), Bankier van het Verzet (2018), Riphagen (2016), Oorlogswinter (2008) en Zwartboek (2006). Deze voorbeelden tonen aan dat de mobilisatie een vergeten hoofdstuk is in de Nederlandse geschiedenis. Zo benadrukte museumeigenaar Pim Monné in 2024 dat de mobilisatie “geen sexy verhaal” is, maar wel meer aandacht verdient.[17]

Inhaalslag

Ondanks de geringe aandacht voor de mobilisatie in de geschiedschrijving en in het onderwijs, zijn er verschillende culturele initiatieven die de mobilisatie in kaart proberen te brengen. Zo bestaat het mobilisatiemuseum Weest op uw Hoede in Prinsenbeek inmiddels tien jaar. Verder is er ook een re-enactment groep genaamd Nederland Paraat. Tot slot verscheen er twee jaar geleden een podcastserie van de NTR en het KB op NPO Radio 1 over het Venlo-incident en is er een speelfilm in de maak over de Slag om de Grebbeberg.

Desondanks is er nog een grote inhaalslag nodig om de Nederlandse mobilisatie een prominentere plek te geven in de geschiedschrijving. Ik ben van mening dat deze periode meer aandacht verdient in de literatuur over de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Tot slot is het essentieel dat de inspanningen van de honderdduizenden Nederlandse soldaten niet in de vergetelheid raken. Deze soldaten hebben zich immers ingezet voor de vrijheid van Nederland. Opdat wij niet vergeten!

---

---

[1] NOS, ‘NAVO-baas Rutte: ‘Tijd om ons geestelijk voor te bereiden op oorlog’’, (versie 12 december 2024), https://nos.nl/artikel/2548057-navo-baas-rutte-tijd-om-ons-geestelijk-voor-te-bereiden-op-oorlog (25 april 2025).

[2] NOS, ‘Kabinet wil dat Nederlanders een noodpakket voor 72 uur in huis hebben’ (versie 6 maart 2024), https://nos.nl/collectie/13985/artikel/2558398-kabinet-wil-dat-nederlanders-een-noodpakket-voor-72-uur-in-huis-hebben (25 april 2025).

[3] Enne Koops en Redactie, ‘Verdrag van München (1938) – totstandkoming, inhoud & gevolgen’ (versie 6 maart 2024), https://historiek.net/verdrag-van-munchen-1938-betekenis/137788/ (25 april 2025).

[4]  L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog II, Neutraal (Den Haag 1969) 45-48.

[5] Ibid.

[6] Vrijwillige Landstorm, ‘Geschiedenis- Aanval op Nederland’ https://vrijwilligelandstorm.nl/geschiedenis/geschiedenis-aanval-op-nederland/ (25 april 2025).

[7] Eric van der most en Johan van Hoppe, ‘1940: verklaring op Erewoord’, https://krijgsgevangen.nl/verklaring-op-erewoord/ (25 april 2025).

[8] Netwerk Oorlogsbronnen, ‘Ontwikkeling en Ontspanning tijdens de mobilisatie’ (versie 8 juli 2019), https://historiek.net/ontwikkeling-en-ontspanning-tijdens-de-mobilisatie/74483/ (25 April 2025).

[9] Andere Tijden, ‘Oorlog op komst, Andere tijden Special’ https://anderetijden.nl/programma/1/Andere-Tijden/aflevering/262/Oorlog-op-komst#:~:text=Op%2028%20augustus%20kondigt%20de,relatief%20ongeoefend%20en%20oud%20leger (25 april 2025).

[10] Ibid.

[11] Delpher, ‘Het Venlo-incident: nepnieuws in oorlogstijd’, https://www.delpher.nl/thema/geschiedenis/venlo-incident (25 april 2025).

[12] Jong, Het koninkrijk der Nederlanden II, Neutraal, 283-284.

[13] Soldaat Sikke Hiemstra, ”Dagboek: Versie I”, https://soldaatsikkehiemstra.com/dagboek/versie-i/.

[14] Jong, Het koninkrijk der Nederlanden II, Neutraal, 283-284.

[15] Peter Kimenai, ‘Stalen Mijnenvegers van de jan van Amstel-klasse’ (versie 20 november 2012),  https://www.tracesofwar.nl/articles/1887/Stalen-mijnenvegers-van-de-Jan-van-Amstel-klasse.htm (25 april 2025).

[16] Wilco Vermeer, ‘Ondergang van de S.S. Simon Bolivar, 18 november 1939’ (versie 19 april 2024), https://www.tracesofwar.nl/articles/7463/Ondergang-van-de-ss-Simon-Bolivar-18-november-1939.htm#:~:text=Op%2018%20november%201939%20voer,door%20drie%20Duitse%20torpedobootjagers%20gelegd (25 april 2025).

[17] Raoul Cartens, ‘‘Geen sexy verhaal’, maar de mobilisatie van 1939 verdient wel wat meer aandacht, vindt Pim (72)’, https://www.bndestem.nl/breda/geen-sexy-verhaal-maar-de-mobilisatie-van-1939-verdient-wel-wat-meer-aandacht-vindt-pim-72~a8a18070/#:~:text=PRINSENBEEK%20%2D%20Maar%20liefst%20280.000%20Nederlandse,zo’n%20sexy%20verhaal.%E2%80%9D (14 augustus 2024).

---

Bron omslagfoto: ‘Militairen met Schwarzlose M.08/15 mitrailleur’, via Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dutch_soldiers_(1939-1940).jpg

Bron foto’s in de lopende tekst:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mobilisatie_1939,_Bestanddeelnr_1059_008.tif
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mobilisatie_1939_Dutch_soldiers_on_guard.jpg

Redactie: Puck de Boer

---