In Natascha’s beloofde land (VPRO, 2018) reist journaliste Natascha van Weezel per fiets door Israël en de Westbank om daar met haar generatiegenoten te praten over het conflict tussen Israël en Palestina, én hun dagelijks leven. Aan het einde van de eerste aflevering interviewt Van Weezel een voormalig elite-militair van het IDF. Hij vertelt dat Israël een veilige haven is voor joden van over de hele wereld, waar zij beschermd worden tegen antisemitisch gedachtegoed. Van Weezel, die zelf ook joods is, benadrukt tijdens die hele aflevering dat zij niet in Israël wil wonen, voornamelijk vanwege het conflict.
Maar, mocht het antisemitisme in Nederland en Europa weer oplaaien, dan zegt ze: ‘Israël is mijn verzekeringspolis’. Die uitspraak kenmerkt een belangrijke verandering in het zionisme in Nederland.
Zionisme in Nederland
Het lijkt mij goed om naar aanleiding van Natascha’s beloofde land eens een korte blik te werpen op de vooroorlogse geschiedenis van het Nederlandse zionisme. Na afloop van de Tweede Wereldoorlog is het uiteraard een heel ander verhaal, maar voor de oorlog waren er ook zionisten in Nederland. In 1899 werd zelfs de Nederlandse Zionistenbond (NZB) opgericht. Kort gezegd is het zionisme een politieke ideologie én beweging die het doel had een nationaal tehuis voor de joden te stichten, en na de oprichting van Israël in 1948 te zorgen dat iedere jood zich, indien gewenst, in Israël kon vestigen.
Het joodse verlangen naar een terugkeer naar Israël bestond al eeuwenlang, maar dat was vooral religieuze toekomstmuziek. Religieuze autoriteiten gingen er lange tijd van uit dat men pas met de komst van de Messias naar Israël zou kunnen terugkeren. Aan het einde van de negentiende eeuw kwam de Oostenrijkse jood Theodor Herzl echter met het idee om dit ideaal tot werkelijkheid te maken: hij begon het zionisme als beweging. Deze, in eerste instantie seculiere beweging was een antwoord op het feit dat ondanks dat joden in veel Europese landen ‘geëmancipeerd’ waren (gelijke rechten hadden gekregen) en er een joodse middenklasse was ontstaan, het antisemitisme niet was afgenomen.
Ook in Nederland waren er verschillende zionistische clubs, zowel religieus als seculier, maar echt veel publiek trokken zij niet. Slechts drie procent van de Nederlandse joden was lid van de NZB. Dit kwam deels doordat joodse religieuze autoriteiten zich tegen het zionisme keerden, maar ook deels doordat antisemitisch gedachtegoed niet sterk aanwezig was in Nederland. Veel Nederlandse joden zagen het zionisme dan ook vooral als een beweging bedoeld voor joden uit sterk antisemitische landen. De oprichting van een joodse staat had vooral als doel om hén een veilig thuis te bieden.
Nederland veilig?
In Joodse stadjers, zijn boek over Groningse joden, citeert Stefan van der Poel een jonge zionist: ‘hadden alle joden een Holland gevonden [dan was er] voor het zionisme veel minder reden van bestaan’. Met dit citaat duidt Van der Poel ook aan dat Nederlandse joden voor de oorlog deel wilden uitmaken van de Nederlandse samenleving. Nederlandse joden meenden dat zij het in Nederland buitengewoon goed getroffen hadden: antisemitisme was niet sterk aanwezig of niet salonfähig, er waren geen (sport)clubs waarvan ze geen lid mochten worden, ze konden alle beroepen uitoefenen, van lapjesman tot arts. Kortom, ze maakten volop deel uit van de samenleving.
Joodse weekbladen, zoals het Haagse Ha’amoed – de Vuurzuil, bespraken iedere week de ontwikkelingen in het buitenland. Opvallend is de sceptische toon waarop antisemitische incidenten en tendensen worden neergezet: daar, in het barbaarse buitenland, dáár gebeurden dat soort afschuwelijke dingen, maar in Nederland was men daar veel te beschaafd voor.
Na vijf jaar bezetting zou echter blijken dat Nederland helemaal niet zo veilig was zoals men aannam: in West-Europa was Nederland het land waarin verhoudingsgewijs de meeste joden de Holocaust niet overleefden.
Uitwijkmogelijkheid
Uit Van Weezels programma blijkt dat zij, net als de joden in Nederland vroeger, Nederland als haar thuis ziet. Maar er is één belangrijk verschil tussen Van Weezel en de Nederlandse zionisten van voor de Tweede Wereldoorlog: Van Weezel weet wél dat het ook in Nederland fout kan gaan – en als het dan fout gaat, heeft ze een uitwijkmogelijkheid in Israël. Dit zal voor de meeste Nederlandse joden gelden: uit een Europees rapport bleek dat een groot deel van de Nederlandse joden zich zorgen maakt over antisemitisme in Europa, hoewel het grootste deel aangeeft vooralsnog niet te zullen emigreren.
Door Elisa Rodenburg.
Meer weten? De geschiedenis van de joden in Nederland, redactie Blom, Wertheim, Van den Berg en Wallet is het standaardwerk over dit onderwerp. Stefan van der Poels Joodse stadjers is een geweldige lokale studie van joodse geschiedenis. De website van het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam heeft een informatieve woordenlijst die veel begrippen verduidelijkt. Natascha’s beloofde land is iedere donderdag om 20:55 te zien op NPO 3 – de vorige afleveringen zijn terug te kijken via npo.nl
Elisa Rodenburg (1992) studeerde in 2017 af van de onderzoeksmaster geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam met een scriptie over vrouwenroeien in Nederland. Daarvoor schreef ze over joodse sport in Nederland tot 1940 en de Olympische Spelen van 1936.
