Filmrecensie: Der Staat gegen Fritz Bauer

‘Interessieren Sie sich für die Jagd?’ vraagt een personage in de film aan Fritz Bauer, ‘Ja’, antwoordt deze ijzig, ‘aber nicht auf Tiere’. Met deze dialoog is de toon van de film gezet. Bauer jaagt niet op dieren, maar op de nazi’s die in de Duitse Bondsrepubliek van de jaren vijftig nog altijd op vrije voeten rondlopen. Maar voor hij zijn trofee kan opeisen, moet hij eerst de nodige tegenstand overwinnen.

Alte Kameraden
Fritz Bauer is een Duitse jurist van Joodse komaf. Als overtuigd sociaaldemocraat zat hij in 1933 acht maanden in een concentratiekamp. In 1936 ging hij in ballingschap en vluchtte naar Denemarken en later Zweden. In 1949 keerde hij terug naar Duitsland en werd hij procureur-generaal in Hessen. In deze hoedanigheid droeg hij bij aan de rehabilitatie van de Wehrmachtofficieren die op 20 juli 1944 probeerden Adolf Hitler te doden. Zij waren geen landverraders omdat ‘Hitlers staat geen rechtsstaat, maar een Unrechtsstaat was, waartegen verzet als noodweer gerechtvaardigd was.’

In de Bondsrepubliek van het Wirtschaftswunder bestond weinig enthousiasme voor het vervolgen van nazimisdadigers. Het ambtelijk apparaat en juridische instanties waren vergeven van de alte Kameraden. Zo was het een publiek geheim dat Hans Globke, staatssecretaris en vertrouweling van bondskanselier Konrad Adenauer, betrokken was geweest bij het opstellen van anti-Joodse wetten. Berechting van voormalig nationaalsocialisten was voor de mensen die tijdens het Derde Rijk hun handen vuil hadden gemaakt een risico. Zij vreesden niets meer dan dat hun naam kwam bovendrijven tijdens een gerechtelijk onderzoek.

Eichmann
Anders dan zijn tegenstanders wilden doen geloven, werd Fritz Bauer niet gedreven door wraakzucht. Zijn voornaamste motivatie was zijn geloof in de Duitse jeugd die het democratische Duitsland dat hem voor ogen stond moest opbouwen. In dit opzicht was hij een wegbereider voor de ’68 generatie. Bauers belangrijkste wapenfeit is het Frankfurter Auschwitzproces. Hier stonden begin jaren zestig 22 nazimisdadigers terecht. Hoewel de opgelegde straffen relatief licht waren, was het proces een keerpunt in de naoorlogse geschiedenis van Duitsland. Ontkenning van wat er gebeurd was, was niet langer mogelijk. De Duitsers zouden het verleden in de ogen moeten kijken om vooruit te kunnen. Der Staat gegen Fritz Bauer gaat echter niet over het Auschwitzproces, maar speelt een paar jaar eerder. Centraal staat Bauers jacht op ‘de architect van de Holocaust’, Adolf Eichmann. Van alle kanten wordt Bauer tegengewerkt. Dossiers verdwijnen uit zijn bureau en hij ontvangt stapels dreigbrieven. Ook uit het buitenland hoeft hij niet op veel medewerking te rekenen. De Amerikaanse overheid wil vanwege de Koude Oorlog niets doen dat West-Duitsland destabiliseert. Zelfs de Israëlische geheime dienst Mossad is terughoudend. Hun zorg gaat uit naar ‘de levende Joden, niet naar de dode’, zegt hun chef. De strijd tegen ‘de Arabische vijand’ staat voorop voor de jonge staat.

Paragraaf 175
De film wil echter meer zijn dan een geschiedenisles. Er zit daarom een tweede verhaallijn door de film verweven: Bauers homoseksualiteit. Of zoals een van de slechteriken het verwoordt: ‘Der Jude ist Schwul’. Hier verlaten de filmmakers de historische realiteit door een fictief personage te introduceren: de jonge jurist Karl Angermann, die Bauers trouwste bondgenoot is in zijn jacht op Eichmann.

Al snel wordt duidelijk dat Angermann ‘dezelfde interesses’ heeft als Bauer. Hij raakt verstrikt in een affaire. Homoseksualiteit is op dat moment volgens paragraaf 175 van het Wetboek van Strafrecht verboden. Deze wet is bovendien in 1935 aangescherpt door de nationaalsocialisten, wat de continuïteit tussen het Derde Rijk en de Bondsrepubliek onderstreept.

De filmmakers proberen dit verband iets te nadrukkelijk uit te leggen. Illustrerend hiervoor is een nachtclubscène waar een zangeres in het lied Inkognito zingt dat ‘niemand ooit zal ervaren, wat we zijn en wat we waren’. Zo belandt de kijker van verborgen homoseksualiteit weer bij de nazi’s die nog altijd onder ons zijn. Ook de weergave van Bauers worsteling met het verstikkende staatsapparaat is te dik aangezet. Meerdere malen gooit hij de vensters van de ruimte waar hij zich bevindt open. De timing verraadt dat dit niet alleen vanwege de fifties sigarenrook is die door de film kringelt.

Besluit
Der Staat gegen Fritz Bauer is een beetje in hetzelfde bedje ziek als het twee jaar terug verschenen Im Labyrinth des Schweigens, waar de persoon van Bauer eveneens in figureert. In allebei de films moet de historische werkelijkheid wijken voor een meeslepend narratief. Een fictief verhaal in een historische setting werkt beter als de film geen biopic is, zoals Phoenix (net als Der Staat met een glansrol voor Ronald Zerhfeld) vorig jaar bewees. Niettemin is Der Staat gegen Fritz Bauer onderhoudend en geeft het de sfeer van de tijd goed weer, wat niet in de laatste plaats aan de uitstekende cast en mooie decors te danken is. Wie echter op zoek is naar een gedetailleerde geschiedenis over de jacht op Eichmann is het boek Eichmann vor Jerusalem van Bettina Stangneth een beter vertrekpunt.

Door Koen Smilde

Koen smildeKoen Smilde (1985) studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Momenteel legt hij de laatste hand aan zijn researchmasterscriptie. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis. Daarnaast werkt hij als stagiair bij het NIOD aan een onderzoek naar de representatie van de Tweede Wereldoorlog op Wikipedia

Berichten gemaakt 1231

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven