Filmrecensie: De tragedie als klucht

Dubbele filmrecensie: De tragedie als klucht

The Death of Stalin (Verenigd Koninkrijk / Frankrijk, 2017).

Der Hauptmann (Duitsland / Polen / Portugal / Frankrijk, 2017).

 

 

 

 

 

 

Karl Marx schreef dat alle wereldhistorische gebeurtenissen zich twee maal voordoen. De eerste keer als tragedie, de tweede keer als klucht. Dit gaat ook op voor The Death of Stalin. De machtsstrijd die volgde op de dood van de Sovjetleider wordt in handen van de Britse filmmaker Armando Iannucci namelijk een volbloed komedie.

De film is een vrij getrouw verslag van de gebeurtenissen rond Stalins dood – hoewel wat zich in de film in een tijdsbestek van dagen afspeelt, in werkelijkheid maanden in beslag nam. Zoals het een verstandig dictator betaamt, had Stalin geen duidelijke opvolger aangewezen. Na zijn vrij onverwachte dood ontstond daarom een machtsvacuüm. Formeel kreeg Georgi Malenkov de rol van premier toebedeeld, maar in een partijstaat als de Sovjet-Unie was de rol van secretaris-generaal van de CPSU minstens zo belangrijk. Nikita Chroesjtsjov wist deze positie te bemachtigen. Degene met de beste kaarten in handen was op dat moment echter Lavrenti Beria. Hij had zowel de geheime dienst, de NKVD, als de politiemacht onder zijn controle. Dit stelde hem in staat de andere leiders af te luisteren en hun zwaktes uit te buiten.

Deze situatie zorgt voor een aaneenschakeling van absurdistische scènes, waarin de konkelende politici elkaar messen in de rug steken terwijl ze er alles aan doen om zelf overeind te blijven. Simon Russell Beale speelt met sardonisch genoegen de gluiperige Beria, die in de film de bad guy is. Dit wil niet zeggen dat er helden zijn. Monty Pythonveteraan Michael Palin geeft gestalte aan de uitgerangeerde minister Molotov die zo’n trouwe volgeling van Stalin is, dat hij zelfs zijn echtgenote liet creperen. En ook de boertige Nikita Chroesjtsjov, gespeeld door Steven Buscemi, is een machtshongerige opportunist, die er alles aan doet om de anderen te laten struikelen.

Humor als vergrootglas

Bij al deze hilariteit doemt de vraag op of het gepast is om te lachen om de veroorzakers van zoveel leed. Gelukkig is de film niet blind voor de tragische lotgevallen van honderdduizenden Sovjetburgers. De nachtelijke arrestaties zijn geen aanleiding voor grappen, al wordt er soms wel op vernuftige wijze met het verwachtingspatroon van de kijker gespeeld. Zo neemt een arts de benen om zijn arrestatie te ontlopen, terwijl de soldaten hem komen halen om de zieke Stalin bij te staan. Deze scène verwijst naar het ‘dokterskomplot’, een door Stalin ingebeelde samenzwering van artsen tegen Sovjetkopstukken. De dood van Stalin voorkwam ternauwernood een massazuivering van medici.

Het zijn scènes als bovenstaande waar zwarte humor dient als uitvergroting van de angstcultuur die er heerst. De bakkeleiende Kremlinleiders willen zich als nieuwe leiders onderscheiden, maar moeten ervoor waken ideologische blunders te begaan. Zo zegt Malenkov in eerste instantie ‘no problem’ als Stalins losgeslagen zoon voorstelt een grafrede te houden, maar wanneer hij alleen blijkt te staan corrigeert hij zich snel: ‘I meant: No! Problem!’ Ook de keuze om de acteurs hun Britse en Amerikaanse accenten te laten houden pakt goed uit. Niet alleen past het bij de Britse humor, het lijkt ook een metafoor te zijn voor het multi-etnische karakter van het Sovjetimperium.

Der Hauptmann

De oorlogsfilm Der Hauptmann tapt op het eerste gezicht uit een heel ander vaatje. De film is in stemmig zwart-wit geschoten, wordt ondersteund door een beklemmende industriële soundtrack en regisseur Robert Schwentke benadrukt dat een film over het fascisme niet vermakelijk kan zijn. Toch is ook Der Hauptmann niet immuun voor absurde overdrijvingen en is er wel degelijk humor te vinden, al is deze van het zwartste soort.

Hoewel de premisse van de film te bizar klinkt om waar te zijn, baseerde Schwentke zich voor Der Hauptmann op een waargebeurd verhaal. Spil in het geheel is Willi Herold. Deze jonge Wehrmachtsoldaat deserteerde in het voorjaar van 1945, in de laatste fase van de oorlog. De naderende, onafwendbare nederlaag en de oorlogsverschrikkingen zorgden ervoor dat vele Duitse soldaten stopten met vechten. Tegen dit defaitisme werd hard opgetreden, duizenden soldaten werden ter dood gebracht.

Juridisch getouwtrek

Herold vindt tijdens zijn omzwervingen door het Duitse landschap een uniform van een kapitein (Hauptmann) van de Luftwaffe. Hij besluit het aan te trekken en merkt al snel dat zijn nieuwe identiteit hem macht verschaft. Al improviserend en stuntelend belandt hij zo in Emsland, nabij de Nederlandse grens. Hier zijn een aantal andere officieren die Herold om hulp vragen bij het  ‘gevangenenprobleem’ in het concentratiekamp waar ze de dienst uitmaken.

De Wehrmachtvertegenwoordigers in het kamp willen de ingezetenen executeren, maar de aanwezige jurist ligt dwars. Het resultaat is een hoop getouwtrek waarmee Schwentke de spot lijkt te willen drijven met de Duitse regeltjeszucht en de blinde gehoorzaamheid aan autoriteit. Het is belangrijk hierbij op te merken dat de jurist zich niet zozeer zorgen maakt om de morele dimensie van het gevangenenvraagstuk, maar vooral om de vraag of de wet tot op de letter gevolgd wordt.

Net als in The Death of Stalin draait het hier om een groep individuen die voortdurend bezig zijn met het afschuiven van de eigen verantwoordelijkheid. Dit gebeurt conform beider ideologieën. In de egalitaire Sovjet-Unie mag niets gebeuren dat niet door het collectief goedgekeurd is en in het hiërarchische Derde Rijk moet een meerdere instaan voor genomen besluiten. Eén van de redenen dat Herolds bluf als Luftwaffe-kapitein slaagt, is dat hij zich beroept op een Führerbefehl, waarvan niemand waagt het in twijfel te trekken.

Geweldsorgie

Ondertussen past Herolds jas hem steeds beter. Waar hij aanvankelijk het spel lijkt mee te spelen om zijn dekmantel niet te verraden, neemt gaandeweg het sadisme bij hem de overhand. De oorzaak hiervan ligt niet in toenemende verruwing door gewenning, maar eerder in  het aannemen van een toebedeelde rol. Dit kennen we onder meer van het bekende Stanford Prison Experiment, waarbij een groep proefpersonen in bewakers en gevangenen werd onderverdeeld. Het experiment moest voortijdig afgebroken worden, omdat de situatie escaleerde.

Een sleutelmoment in de film is een drinkgelag dat in een geweldsorgie ontaardt. Waar het getouwtrek tussen de verschillende partijen eerst nog een komische toon heeft, verandert dit wanneer Herold en zijn mannen overgaan tot het executeren van gevangenen. Terwijl het geweld steeds groteskere vormen aanneemt, vergaat het lachen de kijker langzaam. Zo wil het dat aan het einde van de film een personage door een enorme granaat getroffen wordt. De overdreven bruutheid van deze passage zou in een Monty Python of Tarantinofilm voor een lachsalvo gezorgd hebben, maar in Der Hauptmann, blijft slechts het brute over. Er vloeit zoveel bloed, dat de keuze voor zwart-wit vooral pragmatisch ingegeven lijkt. Na dit alles voelt de aan Er ist wieder da refererende eindscène meer wrang dan grappig aan.

Schwentke gaf in een interview aan te willen afrekenen met de mythe van de ‘schone’ Wehrmacht. De soldaten in de film zijn geen nobele strijders, maar oorlogsmisdadigers. Daarnaast lijkt de naoorlogse omgang van de Duitsers met het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog doelwit van zijn kritiek. Zo vertonen de argumenten die een nazi-rechtbank gebruikt om Herold, ondanks zijn bedrog en misdaden niet te bestraffen, grote gelijkenissen met de rechtvaardigingen van de Duitse naoorlogse generatie.

Besluit

In eerste instantie zou je kunnen denken dat het lachen om massamoordenaars een modern fenomeen is, ingegeven door distantie in tijd. Daar valt tegenin te brengen dat de daders bespot worden, maar hun misdaden niet. In Der Hauptmann brengt de absurditeit de zinloosheid en de gruwelijkheid van het geweld naar voren. Bovendien past met name The Death of Stalin in een lange traditie van satires over machthebbers. Denk hierbij aan Charlie Chaplin in The Great Dictator of Dr Strangelove van Stanley Kubrick.

Toch is er één belangrijk verschil. Waar voornoemde films hun eigen tijd becommentarieerden, gaan Der Hauptmann en The Death of Stalin  over het verleden – ongeacht mogelijke parallellen en de ‘lessen’ die de makers er al dan niet in gestopt hebben. Nu met Donald Trump de werkelijkheid de satire ingehaald lijkt te hebben, is het bovendien de vraag of een nieuwe The Great Dictator nog gemaakt kan worden. Misschien dat deze klucht zich beter voor een tragedie leent.

Beide films draaien momenteel nog in diverse filmhuizen.

Door Koen Smilde.
Koen Smilde (1985) studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Momenteel legt hij de laatste hand aan zijn researchmasterscriptie. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis.

 

Berichten gemaakt 1231

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven