75 jaar vrijheid
In 2019 en 2020 wordt ’75 Jaar Vrijheid’ gevierd; de aftrap van het programma vindt plaats op 31 augustus in Terneuzen. Ook Duitsland ontving een uitnodiging. Waarom zijn de Russen niet welkom?
Kamp Amersfoort
In de bossen bij Nationaal Monument Kamp Amersfoort, een paar honderd meter voorbij de andere herdenkingspunten, bevindt zich het Koedriest monument. Op de plek van dit monument werd na de Tweede Wereldoorlog (WOII) een massagraf aangetroffen met de lichamen van 77 Sovjet-soldaten. Zij waren onderdeel van een groep van 101 soldaten die in 1941 naar het kamp werden gebracht.
De geïsoleerde plek van het monument kan symbool staan voor de plek die Rusland (of de Sovjet-Unie) in de Nederlandse herinneringscultuur rond WO II inneemt. Dit heeft deels te maken met politieke factoren en deels met de populair-maatschappelijke visie op de Tweede Wereldoorlog. Deze twee aspecten zijn uiteraard met elkaar verbonden.
De Sovjet-Unie
In Kamp Amersfoort is er een goede reden voor de geïsoleerde plek van het Koedriest-monument; dit is immers geplaatst op de plek waar de lichamen van de geëxecuteerde Sovjet-soldaten waren gevonden? Geldt dit ook niet voor de rol van de Sovjet-Unie in de Nederlandse herdenkingscultuur? Is Nederland immers niet bevrijd door de Geallieerden, oftewel Amerikanen, Britten en Canadezen, met niet te vergeten een groot aantal Poolse soldaten? En is het daarom niet logisch om geen Russische vertegenwoordigers uit te nodigen voor de viering van 75 Jaar Vrijheid op 31 augustus in Terneuzen?
Dit argument is uiteraard deels waar, het Rode Leger heeft niet op Nederlands grondgebied gestaan. Toch is het moeilijk voor te stellen dat Nederland bevrijd zou zijn zonder de Russen.
De landingen in Normandië vanaf D-Day (6 juni 1944) waren een onderdeel van een veel groter offensief tegen Nazi-Duitsland op het Europese continent. In 1943 en 1944 bevochten Britse en Amerikaanse soldaten een moeizame overwinning op de Duitsers en Italianen op Sicilië en de rest van Italië. Het uiteindelijke succes werd bijna volledig overschaduwd door D-Day. Zoals Mark Clark, de generaal van de US Fifth Army destijds al opmerkte: ‘They didn’t even let us have the newspaper headlines… for one day’.
Het aantal soldaten betrokken bij de Italiaanse veldtocht was veel kleiner dan bij de landingen in Normandië. Dat geldt echter niet voor het front in het oosten. Toen de geallieerden begonnen vanuit Frankrijk West-Europa te bevrijden, was de Slag om Stalingrad (augustus 1942-februari 1943) al lang voorbij. De slag die resulteerde in een Duitse nederlaag die als een keerpunt in de Tweede Wereldoorlog wordt beschouwd. Die slag kostte honderdduizenden soldaten en burgers het leven. Vanaf Stalingrad begon het Rode Leger met een offensief dat onder andere resulteerde in de bevrijding van Auschwitz en uiteindelijk ook Berlijn. De oorlogsinspanningen van de Sovjets legden enorme druk op de Duitse legers; een twee-fronten oorlog binnen Europa bleek niet te winnen voor de Duitsers. Zonder de Russen hadden de Duitsers veel meer soldaten elders kunnen inzetten. Wat er gebeurd zou zijn zonder de Russen behoort tot onzinnige wat als-geschiedenis. Wat blijft staan is dat de bevrijding van West-Europa juist aan de Russen te danken is.
Herinneren van de oorlog: met Rusland
De rol van de Sovjet-Unie bij de bevrijding van West-Europa raakte ondergesneeuwd door de Koude Oorlog, wat wellicht de geringe aandacht voor deze rol in de Nederlandse herinneringscultuur rond WOII verklaart. Tegelijk wordt deze herinneringscultuur ook bepaald door de huidige relatie met Rusland, die in het teken staat van de MH17, de Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen en gaspolitiek.
Deze hedendaagse kwesties hoeven echter geen gedeeld bezinningsmoment in de weg te staan. Herdenken betekent geen eenvoudige scheidslijn tussen goed en kwaad trekken. Timothy Snyder stelde in Bloodlands dat de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland samen verantwoordelijk waren voor 14 miljoen doden, soldaten niet meegerekend. Bekend is bijvoorbeeld het Bloedbad van Katyn in 1940, waarbij de Sovjets meer dan 4000 Poolse officieren om het leven executeren. Dit is slechts een fractie van het aandeel van de Sovjets in de verschrikkingen in de Bloodlands.
Herdenken kan wel betekenen dat het goed is om te erkennen dat dat ook de Sovjet-Unie en haar burgers geleden en gevochten hebben tijdens de oorlog en dat dit heeft bijdragen aan onze vrijheid. Het is een klein gebaar om Poetin of andere Russische vertegenwoordigers wel uit te nodigen voor de herdenking op 31 augustus. Het getuigt echter van kleinheid en minachting van de geschiedenis om dit niet te doen.
Door Gertjan Schutte.
Gertjan Schutte studeerde intellectuele geschiedenis en economie in Rotterdam. Deze twee interesses probeert hij bij elkaar te brengen in zijn PhD onderzoek naar economisch denken in het laatste kwart van de achttiende eeuw dat hij doet aan het Europees Universitair Instituut in Florence.
