Het regent referenda
Ruim een maand geleden viel op de deurmat van elke Zwitserse stemgerechtigde de welbekende envelop met daarin een stembiljet. Gemiddeld vier keer per jaar wordt de bevolking middels zo’n envelop uitgenodigd zijn of haar stem uit te brengen tijdens referenda over de meest uiteenlopende politieke kwesties. Hoewel de antwoorden ‘ja’ of ‘nee’ op het oog simpel lijken, is de aard van het vraagstuk tijdens zo’n referendum niet eenvoudig. Toch wordt deze vorm van directe democratie sinds 1848 op nationaal niveau ingezet om de bevolking te betrekken bij politieke vraagstukken. Ditmaal staan onder andere de vragen of het Zwitserse belastingstelsel hervormd moet worden én of Zwitserland haar inburgering moet versoepelen op de agenda. Waar vinden deze referenda eigenlijk hun oorsprong?
De wortels van de directe democratie
Zwitserland kent een staatsvorm die vandaag de dag bijna nergens anders (meer) te vinden is. Sinds de invoering van eerste federale grondwet in 1848 is Zwitserland namelijk een federale staat. Daarvoor bestond het huidige Zwitserland uit een losse verzameling van onafhankelijke staten. Aan deze confederatie kwam een einde toen de eenheidsgezinde protestantse staten in 1847 de oorlog wonnen van de conservatieve katholieke staten. Daarop ontstond de Zwitserse Bondsstaat, gevormd door 25 verschillende kantons. Met de introductie van de eerste federale grondwet in het Zwitsers grondgebied, zijn ook de eerste tekenen van een directe democratie, zoals we deze anno 2017 kennen, waarneembaar geworden.
Vanaf 1848 diende bij een voorstel tot een grondwetswijziging een referendum georganiseerd te worden. Tweederde van de stemmen van zowel de kantons als de bevolking was nodig om een grondwetswijziging door te voeren. Met die keuze voor een dergelijk stelsel probeerde men te voorkomen dat de kantons met de meeste inwoners de meeste macht zouden krijgen binnen de Bondsstaat. Deze maatregel werd dus eerder genomen vanuit federaal dan vanuit democratisch oogpunt. Dunbevolkte kantons hadden met deze maatregel tenslotte een even grote stem als kantons met het dubbele aantal inwoners, waardoor niet elke stem even zwaar woog tijdens zo’n referendum.
Meer recht voor het volk
In 1874 nam de directe democratie een nieuwe vorm aan toen de grondwet opnieuw onder de loep genomen werd. Er werd besloten om de bevolking het recht te geven een nationaal referendum te organiseren. Dit diende als tegenwicht tegen andere hervormingen van de grondwet in 1874, die ervoor zorgden dat de macht van de Bondsstaat meer gecentraliseerd werd. Wanneer ten minste 50.000 burgers of acht kantons zich niet konden vinden in de invoering van een bepaalde wet door het parlement, gaf deze nieuwe grondwet de Zwitsers het recht om binnen 100 dagen na het wetsvoorstel een referendum te organiseren. Bij een dergelijk referendum gold simpelweg dat de meeste stemmen gelden: stemde een meerderheid tegen de wet, dan kon deze niet worden ingevoerd.
Tenslotte kreeg de Zwitserse bevolking door de grondwetswijziging van 1891 het recht initiatief te nemen tot hervorming of herziening van een grondwetsartikel. Door minstens 100.000 handtekeningen in te zamelen, kon er op basis van zo’n burgerinitiatief een referendum worden georganiseerd. Tegenwoordig zijn twee keer zoveel stemmen nodig voor een dergelijk burgerinitiatief. Op zo’n moment zijn regering en parlement gedwongen in overleg te gaan en met een voorstel te komen aan de kiesgerechtigden. Zowel een meerderheid van de kantons als van de Zwitserse stemgerechtigden moet zich in dit voorstel kunnen vinden. Overigens kan de bevolking ook eisen dat de gehele grondwet opnieuw hervormd wordt. In dat geval moeten er tenminste 100.000 handtekeningen verzameld zijn voordat er een referendum georganiseerd wordt. Wanneer een meerderheid tijdens zo’n referendum instemt met een grondwetswijziging, wordt het parlement gedwongen op te stappen en plaats te maken voor een nieuw parlement.
Een referendum voor alles
Het referendum bestaat dus al bijna 170 jaar bestaat in Zwitserland, en heeft op federaal niveau al zeker 600 keer plaatsgevonden. Onderwerp die eerder al kwamen variëren enorm: van de vraag of het Zwitserse leger afgeschaft moet worden, minaretten verboden, het basisinkomen ingevoerd en vakanties van werknemers verlengd. Het laatstgenoemde referendum kon verrassend genoeg niet rekenen op een meerderheid.
Ook ditmaal was de uitslag op 12 februari weer spannend. De afgelopen maand is ieder huishouden bestookt met folders en campagnekrantjes en werd ook op straat genoeg gedaan om aandacht te vragen voor de referenda. Helaas mocht dat niet voor iedereen baten. Tot grote teleurstelling van politiek rechts stemde ruim 60 procent van de bevolking namelijk voor een versoepeling van de Zwitserse inburgering. Het nieuwe belastingstelsel zal er daarentegen niet komen, bijna 60 procent stemde tegen dit voorstel. Het Zwitserse bedrijfsleven had het graag anders gezien, maar zo werkt het nu eenmaal. Eens of oneens, het Zwitserse volk heeft gesproken.
Verder lezen
Kriesli en A. H. Trechsel, The Politics of Zwitserland. Continuity and Change in a Consensus Democracy (Cambridge 2008)
David van Reybrouck, ‘Wat wij kunnen leren van het Zwitserse referendum’, De Correspondent (2014)
Ramkema, ‘Staten en kiesstelsels, Zwitserland’, Huis voor Democratie en Rechtsstaat ProDemos (2016)
Gemperli, ‘Abstimmung vom 12. Februar. Einbürgerungsvorlage auf einen Blick’, Neue Zürcher Zeitung (12 februari 2017)
Amrein, ‘Abstimmung vom 12. Februar. Unternehmenssteuerreform III auf einen Blick’, Neue Zürcher Zeitung (12 februari 2017)
Biografie
Mette Vreeken (1992) studeerde Journalistiek en Politiek en Maatschappij in Historisch Perspectief in Utrecht. Momenteel bevindt zij zich in Zürich om de Duitse taal te leren spreken en de nodige buitenland ervaring op te doen. Ze hoopt in Zürich nog een relevante stage te vinden om haar Journalistieke horizon te verbreden.