Het NIOD, instituut voor oorlogs-, holocaust-, en genocide studies, bood de Jonge Historici eind november de mogelijkheid om een evenement te organiseren in het kader van Holocaust Memorial Day. Een interessante opdracht, maar wel één met behoorlijk wat hindernissen: we kregen min of meer een carte blanche om in een krappe twee maanden iets neer te zetten. En wat dat iets dan was – welke vorm, grootte of locatie – dat mochten we zelf bedenken. Uiteindelijk hebben we gekozen voor een interdisciplinaire avond, waarbij we poëzie, mondelinge geschiedenis en academisch onderzoek aan elkaar koppelden. Op vrijdagavond 23 januari waren we klaar voor Holocaust Memorial Day – Een verhaal van overleven.
De avond was in drie blokken verdeeld. Twee korte introducties per blok werden opgevolgd door een verhaal met betrekking tot academisch onderzoek. Acteur/Historicus Marc Heijboer droeg een drietal gedichten voor: De Vlinder, geschreven door Pavel Friedman tijdens zijn gevangenschap in Theresienstadt; Shema van Primo Levi en een gedicht dat Eli Dasberg dat hij schreef na zijn ontvangst en terugkeer in Amsterdam, in 1945.
Dr. Hinke Piersma vulde de voorgedragen gedichten aan met dagboekfragmenten die ze tegenkwam tijdens haar huidige onderzoek. Ze deelde de persoonlijke verhalen van Sonja Cohen, Frederika Melkman en C.A.L Sander met ons, en maakte daarmee de immense treurnis van de Holocaust klein en bevatbaar. Na deze korte inleiding vanuit poëzie en egodocumentatie werd het tijd voor de spreeksters.
Laurien Vastenhout beet het spits af. Ze sprak over de verwachting die de Nederlandse Joden hadden van hun toekomst in het bezette Nederland. Wat wisten ze? Ze haakte hiermee in op Bart van der Booms’ Wij wisten niets van hun lot, en de daaropvolgende discussie tussen hem en Eveline Gans. Laurien deed echter veel meer dan alleen een bestaande discussie samenvatten, en scheen door middel van een interdisciplinaire aanpak een nieuw licht op de historiografie. Ze onderzocht de interviews gemaakt door de Shoahfoundation, maar met de nadruk op een psychologisch perspectief. Het bepalen wat de mensen wel of niet wat wisten van hun lot was veel te zwart-wit. Er speelden vele talloze complexe voorwaarden een rol die, zoals zij zelf al aangaf, niet waren te vangen in de vijftien minuten van haar bijdrage.
Regina Grüter deed onderzoek naar de rol van het Rode Kruis na de Tweede Wereldoorlog. Uit een interview met twee terugkerende slachtoffers bleek dat deze organisatie in ieder geval op menselijk vlak enorm tekort heeft geschoten. Maar er werd ook goed werk geleverd, de duizenden vermiste personen werden zo nauwkeurig mogelijk getraceerd en de families werden ingelicht. Enerzijds bracht het duidelijkheid voor de overlevenden, maar tegelijk was er de bevestiging van het desastreuze nieuws.
Lauren Heida sloot de avond af met een verhaal over de houding van de gemeente Amsterdam ten opzichte van de terugkerende slachtoffers. Uiteraard kwam hierbij ook de Erfpachtzaak aan bod. De huizen van gedeporteerde Joden stonden leeg of werden verkocht aan welwillende kopers, zoals leden van de NSB. Bij terugkomst bleek dat niet alleen de erfpacht nog betaald moest worden, maar dat hier ook nog een boete bij kwam vanwege de achterstalligheid van deze betaling. Deze erfpachtzaak is een aantal jaar geleden aan het licht gekomen en leidde tot een golf van onbegrip en opschudding. Hoe was het mogelijk dat Amsterdam op deze kille en legalistische wijze tegenover een groep mensen stond die de grootste genocide uit de geschiedenis hadden overleefd?
Tijdens het schrijven van dit verslag een aantal dagen later besef ik twee zaken. Ten eerste is het meer dan duidelijk geworden dat de volgende generatie historici een mooie toekomst voor zich heeft: Laurien met haar interdisciplinaire verhaal waarbij ze zich op een nieuwe manier weet te mengen in het debat en daardoor nieuwe perspectieven introduceert, of de problematiek rond de terugkomst na de oorlog aan het licht brengen zoals in het verhaal van Lauren. Om de afsluitende woorden van presentatrice Eveline van Rijswijk aan te halen: hoewel het in 2015 zeventig jaar geleden is dat Auschwitz werd bevrijdt, zijn er nog steeds genoeg actuele kwesties en vraagstukken om te onderzoeken. Wij kunnen dus niet zonder onze (jonge) historici.
Ten tweede is het belang van samenwerking opnieuw bewezen. Uiteraard danken wij het NIOD voor de mogelijkheid om te laten zien wat geschiedenis voor een ongelooflijke waarde kan hebben. Daarbij wil ik specifiek Barbara Boender en Marieke Verweij noemen voor hun vertrouwen in Jonge Historici. En op persoonlijke titel kan ik het niet laten om mijn collega’s van Jonge Historici te noemen: Liang, Eveline en Anika jullie waren – het mag eigenlijk geen verassing meer voor me zijn – perfect. Het is een cliché, maar in dit geval ook meer dan waarheid: zonder jullie brainstorms, ideeen en daadkracht was Een verhaal van Overleven niet tot stand gekomen.
Voor de andere evenementen van het NIOD in het kader van Holocaust Memorial Day – zie hier: http://www.niod.nl/nl/holocaust-memorial-day/activiteiten
Paul de Jong (1990) is student Publieksgeschiedenis aan de UvA en werkt sinds oktober 2013 in het projectteam van Jonge Historici. Onderwerpen van onderzoek zijn de vorming van het collectieve geheugen, informatie-overdracht in musea, historische helden & schurken, slavernijgeschiedenis en de Republiek in de 17e eeuw. Hij werkt als gids in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam en is mede-oprichter van De Amsterdamse Loper.
