In de boardroom van Reed-Elsevier in Amsterdam – ‘s werelds grootse wetenschappelijke uitgever – staat de Elsevier Heritage Collection (EHC): een historische collectie van 2000 vroegmoderne, gedrukte boeken. Deze boeken vertegenwoordigen een aanzienlijk deel van het fonds van de Elzevier-dynastie (1580-1712): een van de beroemdste Nederlandse uitgeversfamilies van de Gouden Eeuw. Sjors de Heuvel en Daphne Wouts werken met deze boeken en vertellen er meer over.
De Elsevier-drukken zijn vooral in de negentiende eeuw obsessief verzameld en bestudeerd door verzamelaars en bibliofielen. Als belangrijkste publicatie geldt nog steeds Alphonse Willems’ bibliografie Les Elzevier: Histoire et Annales Typographiques, gepubliceerd in 1880 – hetzelfde jaar waarin Jacobus G. Robbers de eerste Nederlandse N.V. op uitgeversgebied oprichtte onder de naam ‘Elsevier’. De huidige EHC werd in 1966 onderdeel van het bedrijf. Elsevier-directeur R.E.M. van den Brink (1919-1997) besloot in dit jaar zijn persoonlijke verzameling Elzeviers tentoon te stellen in de directiekamer van het bedrijf en adopteerde hiermee een stukje van de faam die de oorspronkelijke uitgeversdynastie omgaf.
Tot 2001 werd de collectie regelmatig aangevuld, maar een complete verzameling, zoals beschreven door Willems, is het nooit geworden. Na de verhuizing naar het huidige kantoor in Sloterdijk werd de oorspronkelijke collectie in dozen weggeborgen. In 2009 kreeg de collectie, na aandringen van de historica Anna Frank-Van Westrienen (1917-2012), opnieuw een prominente plaats in de directiekamer van Reed-Elsevier. Onder de naam Elsevier Heritage Collection werden de boeken gecatalogiseerd en ter beschikking gesteld aan wetenschappers via een samenwerking met de Universiteit Leiden. Wat de EHC zo waardevol maakt voor onderzoekers is dat je hier in één oogopslag kunt zien hoe lezers en bibliofielen in het verleden met hun Elzeviers zijn omgegaan. Dit heeft gezorgd voor een unieke diversiteit in banden, ex libri en annotaties.
De EHC wordt nu verder ontsloten door een volledige opname in de STCN (Short Title Catalogue Netherlands). Dit is een bibliografisch project van de Koninklijke Bibliotheek dat een volledig overzicht wil geven van de Nederlandse boekproductie tot 1800. Op deze manier geeft de STCN inzicht in de beschikbaarheid van steeds meer vroegmoderne drukken in Europa. Hoewel het project nog in volle gang is, kunnen we nu al zien dat er in de EHC unieke exemplaren zijn te vinden. Een voorbeeld hiervan is Jacob van Zevecote’s Emblemata ofte Sinnebeelden met dichten verciert, uitgegeven en gedrukt door Bonaventura en Abraham Elzevier in 1626. Dit kleine boekje in duodecimo formaat – een van de weinige embleemboeken in het fonds van de Elzeviers – werd door Willems aan het einde van de negentiende eeuw al omschreven als ‘extrêment rare’ en is op dit moment het enige bekende exemplaar in Nederland.
In het voorwoord aan zijn beoogde lezers doet de auteur Jacob van Zevecote (1596-1642) de geschiedenis van tekst en beeld in dit boekje uit de doeken:
‘[…] denckt niet dat dese beelden van my gevonden sijn: want alsoo zy over eenige jaren door den geleerden F. Schoonhovius in Latijnsche spraecke met veerlderley vonden verciert sijn geweest; hebbe ick van den Drucker die de selve beelden onder hem hadde, versocht sijnde, die met nieuwe Nederduytsche dichten, sijnde van andere sin, vertoont’. (Zevecotius 1626, fol. A4r, Willems 268).
Bonaventura en Abraham Elzevier verworven de 72 illustraties, geëtst door Crispijn II de Passe (1594-1670), van de Goudse drukker en uitgever Andreas Burier die de Emblemata in 1618 al uitgaf in een verzorgde quarto-uitgave in de Latijnse taal. De Elzevier-uitgave uit 1626 wordt gekenmerkt door een curieuze achteloosheid wat betreft de druk: gedurende twee katernen corresponderen tekst en beeld niet met elkaar. Bonaventura en Abraham zijn zelden beticht van slordigheid, maar in het geval van een embleemboek moet dit een fout met grote gevolgen zijn geweest. Het concept van een embleemboek – een nauwe eenheid tussen motto, illustratie en gedicht – verliest alle betekenis wanneer tekst en beeld niet met elkaar in dialoog kunnen worden gebracht. Het is gissen naar de reden van deze blunder, maar een antwoord zou kunnen liggen bij Bonaventura en Abraham’s nieuwverworven functie als drukkers in 1625. De drukfouten in Zevecotius’ embleemboek, dat slechts een jaar later werd gedrukt, zouden kunnen wijzen op de problemen die zij ondervonden bij het hanteren van de hoog- en diepdrukpers.
Studenten en onderzoekers zijn welkom op afspraak op het bezoekadres: Elsevier, Radarweg 29, 1043NX, Amsterdam. Mail voor meer informatie naar Sjors de Heuvel (Curatorial Advisor EHC), s.heuvel@elsevier.com, en kijk ook eens op de website, de catalogus en de Facebookpagina van de collectie:
http://www.elsevier.com/about/history/elsevier-heritage-collection
http://www.elsevierheritagecollection.org
http://www.facebook.com/elsevierheritagecollection
Meer weten?
Dongelmans, B.P.M., et al. (red.), Boekverkopers van Europa: Het zeventiende-eeuwse Nederlandse uitgevershuis Elzevier (Zutphen: Walburg Pers, 2000).
Hoftijzer, P.G., ‘The Last of the Elzevier Collections?’ in: Quaerendo Vol. 42 (3-4) (Leiden: Brill, 2012), pp. 249-257.
Daphne Wouts (1990) deed een bachelor in Kunstgeschiedenis en een master in Book and Digital Media Studies aan de Universiteit Leiden. Zij is momenteel bezig met het afronden van haar onderzoeksmaster in Arts and Literature aldaar. Geïnteresseerd in de vroegmoderne prentkunst, boekgeschiedenis en boekillustratie, werkt zij momenteel aan haar afstudeerstage bij de Fondation Custodia in Parijs.
Sjors de Heuvel (1987) begon als Japanoloog, maar studeerde af op een boekhistorisch onderwerp (Book and Digital Media Studies, Leiden). Tegenwoordig werkt hij bij de Elsevier Heritage Collection.