In de oorlog, ik was nog een jong kind, begon mijn ‘Liefde voor archieven’ met het tegendeel. Boven het bureau van mijn vader hing het portret (links afgebeeld) van zijn overgrootvader. Hij sprak met ontzag over deze man, ‘ die veel goeds gedaan had’; maar ik, ik was alleen maar bang voor hem. Een indrukwekkende man met strakke blik, statig, geen greintje vriendelijkheid of humor. Ik vreesde de dag dat hij tot leven zou komen en uit zijn lijst zou stappen. Dit portret was mijn eerste kennismaking met een omvangrijk archief, dat de gevreesde man, ds. Abraham Rutgers van der Loeff (1808 – 1885) nagelaten heeft. Mijn neef Bram zette het complete archief een paar jaar geleden op mijn pad. Vanaf dat moment begon Abraham toch tot leven te komen. Mij in hem verdiepend ging ik hem waarderen om zijn veelzijdigheid, zijn belangstelling voor empirisch onderzoek en zijn betrokkenheid bij mensen die lijden of aan de rand van de samenleving zitten.
Mijn neef en ik besloten samen na oriënterende gesprekken met de historicus Hans Blom en egodocumenten-onderzoekers als Arianne Baggerman tot een inventarisatie van alle documenten en de transcriptie van het omvangrijke dagboek. Het eerste is klaar en ongeveerde helft van de transcriptie ook. Beide staan op de website. Onze neef Arnoud, bouwer van de site, heeft uit een schriftje van zijn grootvader een zeer ver teruggaande stamboom met foto’s gezet. In het stadsarchief van Leiden lieten we de 400 pagina’s van het dagboek scannen, zodat op verschillende plaatsen door meerdere personen tegelijk aan de transcriptie gewerkt kan worden. Inmiddels zijn er 14 geïnteresseerde vrijwilligers aan het werk ( geweest) om het levensverhaal van Abraham zoals hij het zelf genoteerd heeft, woord voor woord te ontsluiten. Arnoud zet al het transcriptiewerk op de website.
Het archiefwerk sluit eigenlijk bijna naadloos aan bij mijn vakgebied sociale gerontologie waarin levensverhalen van vroegere personen een centrale plaats innemen. Ook de geschiedkunde erkent hoe langer hoe meer de biografie als bron voor begrip van het verleden. Zo bieden de kleine verhalen in het archief van Abraham zicht op 19e eeuwse familieverhoudingen, op de veranderingen van het openbaar vervoer, op het leven in een plattelandsgemeente en het verschil met een grote stad, op het leven van welgestelden, die armoede en verpaupering willen bestrijden en zo meer. Kortom een tijdsbeeld van de woelige en voor ons interessante geschiedenis van Nederland.
Enige kleine verhalen
Het eerste staat in zijn ‘Biografische aantekeningen’ kort voor zijn dood geschreven. Het speelt in de Franse tijd. Abraham was een ziekelijke baby. Zijn moeder wist dat er ‘contrabande’ aan boord van het schip was waarmee ze verhuisden, een mandje met wijn. Toen er een douanier aan boord stapte verstopte ze de fles onder haar ‘uitgespreide kleederen’ en met de vertederende baby op haar arm trok ze aandacht van de Fransman weg van de wijn. ‘Hij verliet haar met een hoffelijke buiging en het schip werd vrij verklaard.’ De krijgslist was geslaagd.
Een ander ‘klein’ verhaal begint bij het lintje dat Abraham met trots droeg. Hij kreeg het van Willem I die zich tot taak rekende de nationale eenheid van Nederland te vestigen en te verdedigen. Aan die verdediging hechtte Abraham ook toen hij in 1831 een compagnie van Groninger studenten, zgn. Vrijwillige Flankeurs bij elkaar bracht om met hen de Belgische Opstand te helpen onderdrukken. Het verhaal gaat dat hij als sergeant-majoor geliefd was onder ‘zijn manschappen’ omdat hij zo lekker koken kon. Bij de uitreiking van de versierselen van de Militaire Willemsorde zal daar wel niet aan gerefereerd zijn.
Abraham, inmiddels predikant, stond ook zijn mannetje in de twist binnen de Hervormde kerk tussen de modernen en de orthodoxen. Omstreden was zijn benoeming in de Leidse Pieterskerk. In de stijl van Willem I, die al eerder de orthodoxen de wacht aangezegd had met dreiging van politiegeweld, stond er bij zijn intree politie klaar in de kerk om oproer de kop in te drukken. Abraham preekte die dag over de Bijbeltekst: ‘en zie ik verkondig u grote blijdschap’. Thuis gekomen schreef hij in zijn dagboek: ‘ ASavonds deed ik zeer kalm mijne intreê voor een onrustwekkend groote Vergadering. De indruk scheen gunstig geweest te zijn.’
Abraham was zich bewust van alle veranderingen toen hij in zijn brochure: ‘Bewaarschool en Emancipatie van de vrouw in onderling verband’ schreef: ‘Allerwegen ziet men tooneelen van sterke beweging; op de verschillende terreinen van staat en kerk, van godsdienst en zedelijkheid, van handel en nijverheid, van kunst en wetenschap, van onderwijs en opvoeding,- overal sterke gisting’. Abraham heeft het allemaal meegemaakt en er aan deelgenomen.
Werk in Leiden
Vanaf zijn 39e woonde en werkte hij in Leiden. Zijn tijdgenoten waren Robert Fruin (historicus) en Abraham Kuenen (theoloog en neef) . Hij moet daar een alom bekend persoon geweest zijn. Welgesteld en arm, geleerd en ongeletterd, ziek en gezond, kinderen en volwassenen, gevangenen, hij heeft met allemaal van doen gehad als predikant, zielzorger, armoebestrijder en initiatiefnemer voor opvang en onderwijs van/aan kinderen.Het opdoen en verspreiden van kennis loopt als een rode draad door het leven van Abraham. Als 17 jarige theologiestudent leerde hij van Petrus Hofstede de Groot hoe, naast geschiedenis en het gevoel, kennis van groot maatschappelijk belang is. Dat ging voor Abraham zover dat hij wetenschappelijk probeerde te onderzoeken hoe overledenen tijdens spiritistische seances in contact treden met de achtergebleven levenden. Maar ook de op straat hangende jongeren, die nauwelijks lezen of schrijven konden gingen Abraham aan het hart. Zij moesten leren. Daarom nam hij in 1855 het initiatief voor de Kweekschool voor Zeevaart aan het Noordeinde in Leiden. Hij zag daarnaast kans aan de Groenesteeg een ‘Verblijfplaats voor Jeugdige Ontslagenen’ ( 1857) en een ‘Bewaarschool voor Haavelooze kinderen’ ( 1855) op te richten. Over bewaarschoolhouderessen schreef hij: ‘het onderwijzend personeel was en is niet voor zijne taak berekend’ Daarom vroeg hij geld aan welgestelde burgers voor een kweekschool. Abraham beschouwde zijn initiatief niet alleen als gericht op de individuele emancipatie van de ‘jonge dochters’, maar ook collectief ‘op geheel een maatschappelijke stand en op het gansche land,… een volksbelang.’ De fragmenten uit het dagboek verwijzen allemaal naar de grote verhalen zoals ze in de geschiedenisboeken staan, de Franse bezetting, de opstelling van Willem I t.o.v. de oproerige orthodoxie van ds. de Cock, de Belgische opstand, de ellende van de stadse bevolking en de idealen van de Verlichting.
Het dagboekproject is nog lang niet klaar. Daarom zoekt de Projectgroep Abraham I vrijwillige (jonge) historici die ervaring willen opdoen met de verdere ontsluiting van het archief. Interesse? Lees hieronder verder voor meer informatie!
Wie?
Gevraagd, historisch geïnteresseerde en onderlegde vrijwillige, (nog niet) afgestudeerde historici met een open belangstelling voor Nederland in de 19e eeuw
Doelstelling van het project
* Voltooiing van de letterlijke transcriptie van het dagboek
* Gelegenheid tot studie en verdere ontsluiting ( publicatie) van het archief; + 400 documenten en foto’s.
* Onderzoek naar meer feiten en historische omstandigheden.
* Materiaal ontwerpen om het levensverhaal van Abraham ( creatief) aan een breder publiek bekend te maken.
* Een zelfstandige studie over een thema uit het archief behoort tot de mogelijkheden.
Wat?
Naast gedrukte documenten een gescand manuscript, regelmatig handschrift, goed te lezen.
Werkwijze?
Het typewerk is overal met wat geduld en zin voor eenvoudig historisch onderzoek goed te doen.
Getranscribeerde tekst wordt op de website gepubliceerd.
Van tijd tot tijd werk- en kennismakingsbijeenkomsten met de project deelnemers.
Nadere informatie: http://www.rutgersvanderloeff.nl
Geïnteresseerd? Neem contact op met Bram van der Loeff ( vd.loeff@hccnet.nl)
