Het is 1945. Het jaar waarin met het verslaan van Nazi-Duitsland de Tweede Wereldoorlog tot een einde kwam. Niet veel later werd diens bondgenoot met een genadeloze kracht op zijn knieën gebracht. In augustus 1945 volgde de capitulatie van het Japanse Keizerrijk na de bombardementen op Hiroshima en Nagasaki. Een gebeurtenis die tot op de dag van vandaag in het geheugen van de Japanse bevolking gegrift staat. Zo ook in dat van Tomoyuki Tanaka, de Japanse filmproducent die het inmiddels iconische monster Godzilla bedacht. Dit gigantische monster dat Tokio met gemak tegen de vlakte gooit, is een overduidelijke reflectie op de nucleaire gruweldaden van negen jaar eerder. Spoel vooruit naar het heden, waar er maar liefst 38 films over Godzilla zijn gemaakt. Maar hoe kan het dat deze door velen als ‘hersenloze entertainment’-bestempelde franchise nog steeds zo razend populair is?
Koude Oorlog
Ondanks dat de ontploffing van de Fat Man boven Nagasaki de laatste keer was dat een atoombom als wapen gebruikt is, bestaat er sindsdien een dreiging dat atoomwapens (die vandaag de dag nog vele malen sterker zijn) kunnen worden ingezet. De spanningen tussen Oost en West had een wapenwedloop tot gevolg waardoor de wereld huiverig toekeek. De kernwapens werden met het jaar groter en wakkerden een eerder onbekende angst voor oorlog aan onder de wereldbevolking. Gedurende de Koude Oorlog was dit ook zeker merkbaar in de populaire cultuur. De angst dat er op ieder moment een allesverwoestende oorlog kon ontketenen, wilden velen kwijt door middel van bijvoorbeeld films en muziek. Zo drukte Doe Maar in een van hun hits mooi uit: ‘carrière maken voordat de bom valt’. Maar ook de eerder genoemde Godzilla-franchise deed dit door keer op keer uit de kluiten gewassen monsters steden te laten verwoesten. Hoewel Japan zelf niet over zware wapens mocht beschikken na de Tweede Wereldoorlog, was de nucleaire dreiging dusdanig voelbaar dat ook zij het in hun films verwerkten. De wereld was nu eenmaal niet hetzelfde sinds de uitvinding van Robert Oppenheimer. Het torenhoge monster is in de Japanse Godzilla-films namelijk een verwijzing naar de nucleaire wapens die de Amerikanen tegen het Japanse Keizerrijk gebruikten. Een allesverwoestende kracht die niet te stoppen is en gehele steden met gemak tegen de vlakte krijgt.
Tomoyuki Tanaka – filmproducent en de vader van Godzilla (via Wikimedia Commons)
Perspectief
De diepere betekenis achter de Godzilla-films is niet bij iedereen bekend. Dat is ook niet gek als wordt gekeken naar de populairdere Amerikaanse versie van de hagedis. De Amerikaanse Godzilla-films focussen zich namelijk veel meer op spektakel dan de Japanse tegenhanger en hebben daarom wereldwijd een explosieve nasmaak achtergelaten. Het verschil in filminhoud is simpelweg te traceren naar het verschil in perspectief. Je bekijkt zo’n film natuurlijk anders wanneer je kinderen hebt zien sterven door nucleaire vergiftiging en je thuisstad in vlammen hebt zien opgaan. Het verschil in perspectief is met name merkbaar in de wijze hoe de vernietiging in beeld wordt gebracht. Zo kiezen de Japanse filmmakers ervoor om de destructie van steden gepaard te laten gaan met een gevoel van tragedie en verlies. Het persoonlijke trauma van de Japanse bevolking is voelbaar door de reacties van de slachtoffers van ‘Gojira’ (Japans voor Godzilla). Daartegenover is in de Amerikaanse films vooral spektakel te zien en juist minder slachtoffers. Deze destructieve wijze van verhaalvertelling zonder consequenties en al te veel na te hoeven denken is er bij de Amerikaanse bevolking met de paplepel ingegoten. Wellicht is dit ook een wijze om de zwarte pagina uit hun geschiedenis, namelijk de inzet van atoombommen, te verbloemen. Velen willen deze door sommigen bestempelde terreurdaad natuurlijk het liefst vergeten.
En verder…?
Met de val van de Sovjet-Unie in 1991 kwam er tevens een einde aan de Koude Oorlog. Toch betekende dit niet dat de nucleaire dreiging ook volledig verdwenen was. Kijkende naar het aantal kernwapens die er gefabriceerd zijn tijdens én na de Koude Oorlog is dit ook niet vreemd. Ondanks dat er na de Koude Oorlog een jarenlange daling was in het aantal operationele kernkoppen, was er vorig jaar weer een stijging. Volgens het SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) ligt het totale aantal kernwapens op 12.512 waarvan er 9576 bruikbaar zijn. We zijn op een punt gekomen dat ieder conflict het einde der tijden kan betekenen. Einstein zei niet voor niets ‘I know not with what weapons World War III will be fought, but World War IV will be fought with sticks and stones’. Zoals de Godzilla-films ó zo duidelijk laten zien, is de mens zijn eigen grootste bedreiging geworden. De Legendary Pictures film Godzilla (2014) opent bijvoorbeeld met ‘archiefbeelden’ van het monster dat dankzij atoomtesten ontwaakt. Dit is niet de enige film uit de reeks waarin menselijke interventie het gevaar creëert. De recente Godzilla Minus One (2023), waarin een Japanse filmmaker weer eens achter het roer staat, legt de oorsprong van de torenhoge hagedis ook bij de Amerikanen. Het feit dat deze film ongeveer tachtig jaar na het inzetten van kernwapens op het Japanse keizerrijk gemaakt wordt, laat zien dat het trauma voor veel Japanners nog steeds niet geheel verwerkt is. Het feit dat er vandaag de dag nog steeds Godzilla-films gemaakt worden laat zien dat de nucleaire dreiging nog steeds relevant en aanwezig is en dat we bewust moeten zijn van dit gevaar.
Tot slot
Hoewel velen de in het naoorlogse Japan-geboren Godzilla-franchise als hersenloos entertainment beschouwen, zit er wel degelijk diepgang in de films. De tragische vernietiging van Hiroshima en Nagasaki hebben Japanse filmproducent Tomoyuki Tanaka geïnspireerd om dit inmiddels iconische personage te bedenken en talloze films te maken. De films laten ook als geen ander zien hoe invloedrijk het perspectief van de filmmaker kan zijn. Zo focussen de Japanse uitingen meer op menselijk trauma en verlies en willen de Amerikaanse films juist het verleden vergeten door te focussen op massale vernietiging en hersenloze explosies. Alsnog laten de Amerikaanse Godzilla-films zien hoe de mens zijn eigen grootste dreiging kan zijn en dat we moeten uitkijken voor onszelf. Want ondanks dat de Koude Oorlog ver achter ons ligt, laten de oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten ons inzien dat er nog steeds een actuele atoomdreiging is. Toch erg bijzonder dat een dinosauriër van honderd meter hoog ons hierop wijst.
Eef Caubo (2002) is een vierdejaarsstudent Film en Audiovisuele Media in Eindhoven en is met name geïnteresseerd in filmgeschiedenis en geschiedenis over het algemeen. Hij is zelf ook nazaat van de eigenaar van een van de eerste bioscopen in Nederland (City Theater in Venlo).
Bron afbeelding header: ”Godzilla (1954)” via Wikimedia Commons.
Bronnen:
Bibliografie [1] Crowder, R. J., Chhem, R. K., & Aziz, A. Z. (2015). Godzilla Mon Amour: The Origins and Legacy of Nuclear Fear in Japan. In Springer eBooks (pp. 3-14). https://doi.org/10.1007/978-4-431-55699-2_1
Hill-Paul, L. (2024, 28 maart). Godzilla x Kong – The New Empire is a fun but brainless beat ’em up – Review. Express.co.uk. https://www.express.co.uk/entertainment/films/1882773/godzilla-x-kong-reviewthe-new-empire-score-monsterverse
Low, M. (1993). The birth of Godzilla: Nuclear fear and the ideology of Japan as victim. Japanese Studies, 13(2), 48-58. https://doi.org/10.1080/10371399308521861
NOS. (2023, 12 juni). Aantal operationele kernkoppen stijgt weer na jarenlange daling na Koude Oorlog. NOS. https://nos.nl/artikel/2478586-aantal-operationelekernkoppen-stijgt-weer-na-jarenlange-daling-na-koude-oorlog
