“Everyone deserves not just to survive, but to live”.
Deze woorden sprak Steve McQueen, regisseur van 12 Years A Slave, tijdens zijn aanvaarding van de Academy Award voor Beste Film op 2 maart 2014. McQueen verfilmde het boek 12 Years a Slave dat in 1853 werd geschreven door Solomon Northup. In 1841 werd Nothup, een vrij man in de staat Washington, ontvoerd en verkocht aan slavenhandelaren. Hij bracht 12 jaar door in slavernij op verschillende plantages. In de film wordt Northup gespeeld door nieuwkomer Chiwetel Ejiofor. Een belangrijke bijrol is voor Michael Fassbender als plantagehouder Edwin Epps die door hem even charismatisch als angstaanjagend wordt gespeeld. De belangrijkste vrouwelijke bijrol is voor Lupita Nyong’o, als Patsy, slavin en Epps liefje. Een rol waarvoor zij tevens een Oscar kreeg.
De originele brontekst van de film kreeg uitgebreid aandacht na de Oscarzege. Nederlandse media berichtte al snel over een Nederlandse overwinning: de in Amsterdam wonende McQueen had Northups boek gekregen van zijn Nederlandse vrouw. Nationale trots ten spijt, echte dank voor deze bron heeft Mcqueen aan twee Amerikaanse Historici: Sue Eakin en Joseph Logsdon. McQueen maakte er in zijn bedankwoord nog notie van: zonder het werk van deze historici, die Northups boek in 1968 opnieuw uitbrachten in een wetenschappelijk geannoteerde editie, was de film er niet geweest.
Northups boek was in 1853 een bestseller maar raakte na de negentiende eeuw grotendeels in de vergetelheid. Als egodocument over de slavernij werd het vaak weggezet als een minder betrouwbare verhandeling. Northup had zijn werk niet zelf geschreven maar gedicteerd aan David Wilson, een blanke. Historici zagen het werk hierdoor als onherroepelijk gecorrumpeerd. In hun heruitgave van het werk van Northup breken Eakin en Logsdon een lans voor Northups verslag. Volgens hen biedt Northups verhaal een historisch verantwoord beeld van de slavernij van halverwege de 19e eeuw. “At every point where materials exist for checking his account, it can be verified” schreven de historici in hun voorwoord van de heruitgave. De verfilming krijgt vooralsnog een zelfde waardering vanuit wetenschappelijke kring: de film geeft een gedifferentieerd beeld van de slavernij, heeft oog voor de cultuur van zowel slaven als slavendrijvers en waagt zich aan het belang van de christelijke ideologie voor de verantwoording van de slavernij.
De film weet zijn onderwerp te problematiseren. McQueens interpretatie van Northups verhaal is leeg van rechtvaardigheid, binaire goed-slecht verhoudingen en een moreel voldoenend einde. Zoals McQueen duidelijk maakte bij de Oscaruitreiking: het is een verhaal over een overlevingsstrijd. Hierin zit de kracht van 12 Years A Slave. Het overtreft menig andere slavernijfilm door het idee van de slavernij als iets uitzonderlijks, iets abnormaals dat wonder boven wonder kon bestaan, te problematiseren. Met grote regelmaat richt McQueen namelijk de aandacht op het grotere plaatje, met zijn kalme shots van de natuur van het zuiden en rustieke beelden van katoenplantages. Tussen de mishandeling en de uitbuiting toont McQueen de levens van mensen die zich op alledaagse wijze bewegen in de gruwelen van het slavernijsysteem. De film maakt hierdoor van de slavernij een welhaast alledaags gegeven. Nothup is de uitzondering, niet omdat hij een slachtoffer is van een vreselijk systeem, maar omdat hij onder dezelfde wetten die dit zelfde systeem toestaan een uitzonderlijk positie is verloren: die van de vrije zwarte man. De polariteit tussen vrij en onvrij overheerst de film ten koste van een goed-slecht polariteit. Voor de kijker is het duidelijk dat ook de wrede plantagehouder Epps in zijn meest gruwelijke momenten onvrij handelt en net als Northup zich gedwongen voelt te schikken naar zijn omstandigheden.
Toch is hier geen sprake van een ‘grijze geschiedenis’ van de slavernij. McQueen maakt de kijker duidelijk dat de slavernij volgens hem een moedwillig systeem van menselijk uitbuiting en vernietiging is. 12 Years A Slave past dan ook goed in het oeuvre van McQueen, die in al zijn films terugkomt op een visueel thema van emotionele en fysieke aftakeling. Wel is McQueen voor zijn doen spaarzaam met al te expliciete beelden. In een van de eerste gewelddadige scenes, de afranseling die Northup krijgt net na zijn ontvoering, zien we de klappen niet neerkomen. Maar in het spel van Ejiofor is de verschrikking van deze mishandeling onmiskenbaar aanwezig. Wanneer McQueen zijn kijkers dan uiteindelijk confronteert met de verwoestende werking van een zweep op het menselijk lichaam is dat tegen het einde van de film. De geweldpleging resoneert dan zowel fysiek als emotioneel voor de kijker. Want wanneer we Epps zijn slavenliefje zien straffen is zijn handeling gruwelijk, maar tevens menselijk. In al zijn kwaadaardigheid is Epps niet een gruwelijk monster maar een alledaagse verschijning in de alledaagse werkelijkheid van het slavernijverleden. In dit ongemak blijft het publiek ook achter, want aan deze werkelijkheid veranderd niets in de film. Het is slechts het uiteindelijke recht dat Northup ten deel valt: om te mogen leven in een wereld waar velen als hij amper overleven, waarmee McQueens verhaal afloopt.
Meer over het boek van Northup en diens geschiedenis:
- Een artikel over de film van hand van Emily West, verbonden aan de University of Reading en gespecialiseerd in de slavernij.
- Artikel uit de New York Times over receptiegeschiedenis van Northups boek.
Ruud Klomp (1988) studeerde in 2012 Cum Laude af aan de Radboud Universiteit Nijmegen in de richting Actuele Geschiedenis. Zijn expertise ligt op het gebied van herinneringsdiscourse in populaire cultuur, met nadrukkelijke interesse in Holocaustherinnering. Als financieel lucratieve hobby doceert hij Geschiedenis, Filosofie en Maatschappijleer aan welwillende jeugd. Enige vrije tijd vergooit hij aan het schrijven over populaire cultuur, muziek maken (bluesrockgitaar), Superheldenfilms en Twitter (@RuudKlomp).
