Recensie: Anne Petterson – Eigenwijs vaderland

‘Eén band is er, die ons samenbindt. Wij weten dat wij Nederlanders zijn,’ zo klonk het in 1881 op één van de eerste grote ‘Volksvergaderingen’ in Artis in Amsterdam. Duizenden mensen uit allerlei lagen van de bevolking kwamen massaal bijeen om hun steun te betuigen aan de zogenoemde Stamverwanten, de Boeren die in Zuid-Afrika streden tegen de Britse macht. Waarom kwamen juist op een massabijeenkomst voor dit doel zoveel mensen af? Daarover gaat, onder andere, het boek Eigenwijs Vaderland van Anne Petterson.

Met dit boek promoveerde Petterson begin 2017 op populair nationalisme in het negentiende-eeuwse Amsterdam. Het boek is een helder geschreven proefschrift dat toegankelijk is voor een groter lezerspubliek, maar ook een theoretische inslag en uitgebreide voetnoten heeft. Het huidige academische debat over nationalisme gaat over nationalisme als constructie, zowel politiek, religieus als cultureel. In de jaren negentig droeg historicus Eric Hobsbawm aan dat het noodzakelijk is die constructie niet alleen van bovenaf te bestuderen, maar ook hoe deze werd gevormd door de ‘gewone man’. Juist omdat nationalisme in de negentiende eeuw zo’n massaal karakter kreeg, is zo’n perspectief belangrijk om het te begrijpen. Aansluitend bij de marxistisch-historische history from below-stroming uit de jaren zeventig, heeft de bundel ‘Nationhood from below’ (2012) van Beyen en Van Ginderachter over dit onderwerp de toon gezet met essays over een aantal Europese naties onder de noemer ‘populair nationalisme’. In lijn met deze academische discussie richt Petterson zich op Nederland, specifieker Amsterdam. Dat is een waardevolle toevoeging aan de Europese historiografie over nationalisme en het debat over Nederlands nationalisme. Benedict Anderson definieerde de natie als een imagined community, en Petterson wil aantonen hoe in de praktijk die denkbeeldige nationale gemeenschap tot stand kwam. Met de term populair nationalisme toont zij de manieren waarop gewone Amsterdammers actief hun Nederlandse natie vormgaven.

Het Wilhelmus uit volle borst
In haar betoog weet Petterson duidelijk over te brengen dat de ontwikkeling van de nationale identiteit volgens haar geen “eenrichtingsverkeer” was, niet slechts van bovenaf door de elite opgelegd. De gewone Amsterdammers lieten duidelijk merken hoe zij de natie wel of niet beleefden. Opvallend, maar geloofwaardig onderbouwd, is haar argument dat het juist de elite was die zich in de loop van de eeuw steeds meer naar het volk ging voegen. Was het oprichten en onthullen van een monument eerst nog een elitaire aangelegenheid, met het oranje versieren van de straten toonde de massa eigen initiatief. Voor veel Amsterdammers was het nationale gevoel een oprechte overtuiging, maar het kon ook gemakkelijk een tweede pragmatisch doel dienen. Een grappig voorbeeld uit het boek verhaalt van de keren dat het Wilhelmus of Wien Neêrlandsch bloed werd gezongen bij bruiloften en andere feesten: niet alleen om de plechtigheid van het moment aan te geven, maar simpelweg ook omdat dit liederen waren die iedereen kende. Petterson toont hiermee aan dat nationale symbolen niet altijd werden uitgedragen met een nationale gedachte. Dat doet ergens ook af aan haar argument dat Amsterdammers actief de natie vormgaven. Tegelijkertijd draagt ze aan dat de bekendheid van deze volksliederen bij iedereen, ongeacht stand, leeftijd of religie, juist ook een teken is van hoe verenigend – nationaal – zo’n volkslied kon zijn.

Tot achter de voordeur
Petterson heeft zich ingegraven in het Stadsarchief Amsterdam en onderbouwt haar betoog met o.a. brieven van arbeiders aan de gemeente, foto’s en etsen, en opvoeringen van het Wilhelmus en Wien Neêrlandsch bloed. Dit zorgt voor levendige voorbeelden en veel citaten. Juist de lagere klassen zijn in het archief vaak moeilijk terug te vinden. Het is knap dat Petterson door close reading en goed gekozen onderwerpen veel informatie naar boven heeft weten te krijgen. Eigenwijs Vaderland begint met een vrij theoretisch historische inleiding, die de basis legt voor de rest van het boek. Beginnend met een elitaire uiting, het oprichten van standbeelden voor nationale helden, onderzoekt Petterson daarna verder straatversieringen, het zingen van volksliederen en de reacties op Boerenoorlog. Tot slot licht ze toe hoe het populair nationalisme ook commercieel gevoed of opgepikt werd. Producten als koekblikken brachten de natie letterlijk bij de mensen thuis. Door de inleiding en opbouw van de hoofdstukken is het boek een goed lopend betoog, elk voorbeeld sluit aan bij het grotere thema. In sommige hoofdstukken lijkt Petterson wel in herhaling te vallen, met nog meer voorbeelden en reflectie daarop. De conclusies aan het eind van elk hoofdstuk maken dat weer goed en houden je als lezer bij de les.

Eigenwijs nationalisme
Eigenwijs Vaderland staat vol sprekende voorbeelden en analyses en is zeker een aanrader om te lezen. Het mist eigenlijk een link met het heden, want het is ook leuk om te zien hoe nationale gewoontes, die zelfs nu nog in ere worden gehouden, zijn ontstaan. Het wordt duidelijk hoe het nationalisme de bevolking en het straatbeeld van Amsterdam volledig doordrongen heeft. Anne Petterson laat met Eigenwijs Vaderland zien dat de Amsterdammers zich niet altijd laten sturen en ook aan iets als nationalisme hun eigen(wijze) draai weten te geven. En zo is het eigenlijk nog steeds.

Anne Petterson, Eigenwijs Vaderland. Populair nationalisme in negentiende-eeuws Amsterdam (Uitgeverij Prometheus/Bert Bakker, januari 2017) ISBN 9789035143746.

Door Bente de Leede

Bente de Leede (1993) schrijft momenteel haar masterscriptie aan de Universiteit Leiden over de invloed van de Verlichting op het koloniale wereldbeeld. Ze is geïnteresseerd in koloniaal beleid in theorie en praktijk en deed daarover onderzoek op Bali. Bente werkte als onderzoeksstagiaire bij het KITLV project ‘Dutch Military Operations in Indonesia 1945-1950’, eerder liep ze stage bij documentaireserie De IJzeren Eeuw. Daarnaast schrijft ze graag verhalen over alles wat met geschiedenis, kunst en cultuur te maken heeft. Lees meer over Bente op visitbente.nl.

Berichten gemaakt 1231

Eén gedachte over “Recensie: Anne Petterson – Eigenwijs vaderland

Reacties zijn gesloten.

Gerelateerde berichten

Type je zoekwoorden hierboven en druk op Enter om te zoeken. Druk ESC om te annuleren.

Terug naar boven