Zou zij nog hebben geleefd, dan had Gisèle d’Ailly-van Waterschoot van der Gracht alles in het werk gesteld om te voorkomen dat deze biografie het licht zou zien,” begint Annet Mooij haar biografie over de kunstenares. Rondom de eigenzinnige aristocrate hing een zweem van mysterie die ze gedurende haar leven zorgvuldig bewaakte. Zonder Gisèle’s eigen mythe teniet te doen, weet Mooij een krachtig beeld neer te zetten van een persoon “vol wonderlijke tegenstrijdigheden die ze in zich verenigde.” Dankzij Mooij’s gedegen onderzoek, haar creatieve schrijfstijl en haarscherpe reflectie krijgt de lezer het gevoel Gisèle een beetje gekend te hebben.
Een eeuw Gisèle
Stand en geloof waren de maatstaven waarmee Gisèle, als kind van Oostenrijkse adel en een Nederlandse patriciërsfamilie, opgroeide. Als kind leerde zij zich snel aan te passen aan haar omgeving – ze woonde afwisselend in het kasteel in Oostenrijk, op kostscholen in de Verenigde Staten en als jonge freule in Parijs.
Als jongvolwassene maakt ze ook kennis met nieuwe werelden: haar minnaar glazenier Joep Nicolas en zijn vrouw Suzanne Nijs, laten haar zien hoe je als kunstenaar kunt leven. Tevens wordt ze door hen geïntroduceerd in hun intellectuele – soms losbandige – vriendenkring. Gisèle zal zowel de kunst als deze vriendschappen die hieruit opbloeien, haar hele leven onderhouden.
Cultleider Wolfgang Frommel neemt haar later mee in zijn wereld van stilte, geheime relaties en gedichten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog herbergt zij hem en enkele jonge volgelingen met gevaar voor eigen leven op haar etage aan de Herengracht. Na de oorlog noemt deze vriendengroep zich Castrum Perigrini. Hoewel controversieel in veel opzichten, blijven zij een baken in Gisèle’s leven.
Haar huwelijk met oud-burgemeester Arnold d’Ailly in 1959 – zoals bijna al haar relaties begonnen als een buitenechtelijke affaire – brengt evenwicht en verbreding in het leven van Gisèle. Zijn dood is net als die van haar familieleden voor Gisèle geen afscheid, want zij hoopt hen later terug te zien.
Zo komen de wonderlijke tegenstrijdigheden van Gisèle’s identiteit tezamen in een mensenleven. Bleef ze haar leven lang het vrome katholieke meisje, ook was ze de frivole minnares. Ze voelde zich thuis in het artistieke, vrije huishouden van de Nicolassen maar ook in de strenge stilte van Castrum Perigrini. Hoewel een vrijgevochten kunstenares met een vrije seksuele moraal, bleef zij altijd innig verbonden met haar diepgelovige, traditiegetrouwe ouders. Op 100-jarige leeftijd blaast Gisèle, kunstenares, mecenas en kameleon in het leven, haar laatste adem uit in haar atelier op de Herengracht 401 in Amsterdam, de plek waar voor haar alles samenkwam.
Een geredigeerd leven
Naast haar artistieke werk, een eclectische verzameling van toegepaste en vrije kunst, laat Gisèle in haar atelier een enorm documenten- en brievenarchief na. In haar laatste jaren nam haar collectiedrift toe en redigeerde zij de documentatie van haar verleden. Haar collectie is dus absoluut geen kritiekloze bron, aldus Annet Mooij, maar wel een inzicht in de veranderingen die Gisèle zelf nodig achtte in het vertellen van haar verhaal.
Aan Mooij de arbeidsintensieve taak dit leven van een eeuw samen te vatten. Om inzicht te krijgen in de deels geredigeerde archieven legde Mooij de geredigeerde en originele agenda’s van Gisèle naast elkaar, waardoor zichtbaar werd welke gebeurtenissen Gisèle liever uit haar levensverhaal liet. Zonder het verhaal van Gisèle zelf af te doen als fictie, creëert Mooij in haar biografie de ruimte voor de verhalen die Gisèle niet wilde vertellen: de moeilijke jaren op de kostschool in de VS, haar marginale maar onmisbare positie bij Castrum Peregrini, haar schuldgevoel over de buitenechtelijke affaire met d’ Ailly.
De taal van verschillende realiteiten
Mooij weet de meerstemmigheid van Gisèle’s leven goed te vangen. Door de sferische, soms poëtische taal wordt de lezer meegenomen in het kleurrijke levensverhaal van Gisèle en haar omgeving. Omschrijvingen als “de afgebladderde glitterwereld van de Oostenrijkse adel,” en “het paradijs in de gedaante van een klein, vervallen klooster,” schilderen als het ware Gisèle’s omgeving. Ook maakt Mooij de meertaligheid van Gisèle voelbaar in de vele niet-vertaalde geciteerde zinssneden. Tot slot worden dubbelzinnigheden van Gisèle’s persoonlijkheid breed uitgemeten en geanalyseerd door Mooij, waardoor ze in hun complexiteit niet aan de aandacht van de lezer kunnen ontsnappen.
Een ontmoeting met een haast ongrijpbaar persoon
Dankzij De eeuw van Gisèle krijgt de lezer de kans een eeuw persoonlijke, intieme geschiedenis mee te maken. Je leert een uniek persoon kennen met, haar omgeving zei het al, een overweldigende uitstraling: “Waar zij ook kwam, met haar tengere, meisjesachtige gestalte en opvallende vogelkop, ze was het middelpunt van het gezelschap.”
Een biografie van haar leven, Gisèle zelf anticipeerde er al op, viel dan ook te verwachten. De grondigheid waarmee Mooij Gisèle’s verhaal vertelt, resulteert in een lijvige werk van wel 400 pagina’s, waarmee echter een waardevol inzicht in een bijna ongrijpbaar persoon tot stand is gekomen. Een aanrader voor iedere lezer met een beginnende nieuwsgierigheid naar of diepgaande interesse in Gisèle en de personen die haar omringen.
Een biografie van haar leven, Gisèle zelf anticipeerde er al op, viel dan ook te verwachten. De grondigheid waarmee Mooij Gisèle’s verhaal vertelt, resulteert in een lijvige werk van wel 400 pagina’s, waarmee echter een waardevol inzicht in een bijna ongrijpbaar persoon tot stand is gekomen. Een aanrader voor iedere lezer met een beginnende nieuwsgierigheid naar of diepgaande interesse in Gisèle en de personen die haar omringen.
Door Circe de Bruin.
Annet Mooij, De eeuw van Gisèle. Mythe en werkelijkheid van een kunstenares.
Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam, 2018.
ISBN: 9789403118505
€36,99
Circe de Bruin (1992) studeerde Literatuurwetenschap en Publieksgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zij specialiseerde zich in de representatie van minderheden in (nationale) narratieven en haar interesse gaat uit naar de maatschappelijke consequenties daarvan.
