Nederland speelde geen rol tijdens de Koude Oorlog. Heeft het dan wel zin om een boek te schrijven over Nederland en de Koude Oorlog? Studies over Nederland in die periode geven enkel weer hoe in Nederland over de Koude Oorlog gedacht werd. Is het wel mogelijk om in één en hetzelfde boek over de periode 1949-1989 zowel Nederland als de wereld recht te doen? Aan dit dilemma ontkomt Martin Bossenbroek (in 2013 winnaar Libris Geschiedenisprijs én finalist Libris Literatuurprijs) in zijn nieuwe boek Fout in de Koude Oorlog niet volledig. Ook zijn boek gaat grotendeels over hoe Nederlanders in die periode tegen de wereld aankeken. Wel heeft hij een manier gevonden om tegelijk ook de ontwikkelingen op wereldschaal te belichten.
Joris Ivens en Joseph Luns
Hij selecteerde twee Nederlanders die door hun loopbaan bekend waren in Nederland en die tegelijk de hele wereld over reisden. Via hun levensverhalen krijgt de lezer zowel de ontwikkelingen in de Nederlandse samenleving als de internationale gebeurtenissen mee. Het boek is gelijktijdig een dubbelbiografie en een beschrijving van de Koude Oorlog. Het gaat om de communistische filmmaker Joris Ivens en de uiterst conservatieve diplomaat, eeuwig buitenlandminister en NAVO-secretaris-generaal Joseph Luns. Luns heeft tientallen jaren het NAVO-bondgenootschap verdedigd en de Verenigde Staten onvoorwaardelijk gesteund. Ivens was in diezelfde periode een graag geziene gast in communistische landen. Dat zijn sympathie verschoof naar China in plaats van de Sovjet-Unie, was enkel omdat hij daar een zuiverder marxisme meende aan te treffen.
Fout links, rechts en midden
Het boek is grotendeels beschrijvend, maar bevat ook drie essays: panorama’s over respectievelijk Fout Links, Fout Rechts en Fout Midden. ‘Links’, ‘rechts’ en ‘midden’ verwijzen hier niet naar de Nederlandse partijpolitieke voorkeur, maar naar de standpunten inzake de Koude Oorlog: voor één van de twee machtsblokken dan wel voor neutraliteit. Met ‘fout’ wordt bedoeld dat het eigen standpunt boven twijfel geacht werd. Fout Links sloot de ogen voor de wandaden van Stalin en Mao, Fout Rechts sympathiseerde met het Amerikaanse optreden in Vietnam. De Sovjet-Unie verdedigde zich enkel tegen Amerikaanse agressie of andersom. Ivens behoorde tot Fout Links, Luns tot Fout Rechts.
Bossenbroek spaart hierbij zichzelf niet. Hij beschrijft in ‘Fout Midden’ hoe hij in 1981 op het Museumplein tegen de kruisraketten demonstreerde. Hij volgde de redenering dat als Nederland, of in ieder geval West-Europa, als vredesgebaar zichzelf moest ontwapenen. Achteraf vindt hij dit naïef: in een conflict tussen twee kampen betekent eenzijdige ontwapening de facto kiezen voor het andere kamp.
‘In welke categorie zou ik gevallen zijn?’ vroeg ik mij al lezende af. Hoe groot was de kans geweest dat ik ‘fout’ zou zijn? Vergelijk de toenmalige polarisatie eens met bijv. de hedendaagse Europese en Russische visies omtrent de Krim, het verschil in opvatting over Erdogan tussen (een groot deel van) de Turkse en overige Nederlanders of de Amerikaanse verkiezingen van 2016. Wij westerlingen denken graag dat we individuen zijn – maar worden onze ‘eigen’ meningen niet veelal beïnvloed door groepsdruk en sociale wenselijkheid?
Dit boek kan op drie niveaus gelezen worden: als dubbelbiografie, als beschrijving van de Koude Oorlog en als discussie over de Nederlandse opinievorming in die periode. Dat maakt het des te interessanter voor gevorderde lezers, maar ook lastig voor beginnende lezers.
Mijn masterscriptie schreef ik voor een vak genaamd ‘Nederland en de Koude Oorlog’, gedoceerd door… juist, Bossenbroek. Dat maakt mij wellicht te ‘gevorderd’ om goed te kunnen beoordelen hoe toegankelijk het is voor wie er nog weinig van weet. Een onhandig toeval: afgelopen zomer las ik de Luns-biografie van Kersten (2010). Voor mij waren daardoor vooral de passages over Ivens en de essayistische hoofdstukken nieuw.
Hoewel ik tijdens mijn master geleerd heb om in een boekrecensie niet over andere boeken te beginnen, maak ik mij daar nu bewust schuldig aan. Van de Boerenoorlog wist ik niets tot ik anderhalf jaar terug het gelijknamige boek van Bossenbroek uit 2012 las. Daarin koos hij drie historische personen uit, om vervolgens de ontwikkelingen vanuit hun perspectief te vertellen. Door deze ‘hoofdpersonen’ werd het conflict, ondanks de internationale aspecten, niet abstract. Hetzelfde doet hij in dit boek. Dus wie onbekend is met de Koude Oorlog, kan zich op de persoonsbeschrijvingen richten.
Martin Bossenbroek, Fout in de Koude Oorlog. Nederland in tweestrijd, 1945-1989 (Bert Bakker, 2016), €19,95.
Zie ook: Bossenbroek over zijn boek ‘Fout in de Koude Oorlog’ bij het radioprogramma OVT.
Door Pieter de Jonge
Pieter de Jonge begon met geschiedenis aan de VU, haakte door omstandigheden af, maar voltooide het alsnog in Utrecht. Hij twijfelde tot het laatst tussen oude geschiedenis en nieuwste geschiedenis. Zijn eindscriptie voor de master ‘politiek en maatschappij in historisch perspectief’ ging over de VVD en de kruisraketten. Hij is geïnteresseerd in politieke geschiedenis en religiegeschiedenis, ongeacht de periode. Pieter was daarnaast als stagiair in Huis Doorn betrokken bij de heruitgave van Sigurd von Ilsemann, Wilhelm II in Nederland 1918-1941 (2015).
