In 2011 schreef de wereldberoemde historicus Francis Fukuyama De oorsprong van onze politiek. Daarin legde hij uit dat er verschillende routes “naar Denemarken” leiden, waarmee hij – met enig optimisme – bedoelde dat ieder land op zijn eigen manier een stabiele, welvarende, liberale democratie kan worden. “Getting to Denmark” is sindsdien synoniem voor het streven naar zo’n democratie.
In Wankel Evenwicht, het recent verschenen boek van econoom Daron Acemoglu en politiek wetenschapper James A. Robinson, traceren beide professoren de routes die landen afleggen om te komen tot een liberale democratie waarin de bevolking deelneemt aan de politiek en waarin vrijheden worden beschermd en gerespecteerd. En ze onderzoeken waarom andere landen een ander pad hebben gevolgd en zo juist verder verwijderd zijn geraakt van “Denemarken”.
Verschijningen van de Leviathan
Het beginpunt van de analyse van Acemoglu en Robinson is de Leviathan van de zeventiende eeuwse politiek filosoof Thomas Hobbes. Hobbes gaat uit van een natuurtoestand waarin iedereen op zichzelf aangewezen is. Voor zijn levensbehoud is de mens constant in strijd met zijn medemens. Deze strijd van allen tegen allen kan, volgens Hobbes, alleen een halt toegeroepen worden als mensen vrijwillig hun vrijheden in de handen leggen van een almachtige, soevereine staat, de Leviathan. Acemoglu en Robinson noemen deze Leviathan een ‘despotische’ Leviathan.
Tegelijkertijd kent de geschiedenis heel wat staatloze samenlevingen, die er eveneens in zijn geslaagd het geweld te beheersen. Denk bijvoorbeeld aan de Mbuti, een pygmeeënvolk in het Congolese regenwoud, en de Akan, een agrarisch ingesteld volk dat in het moderne Ghana en Ivoorkust woont. Aan de hand van (sociale) normen – gewoontes, tradities, rituelen en patronen van aanvaardbaar en verwacht gedrag – die zich in de loop van generaties hebben ontwikkeld, beteugelden deze samenlevingen het geweld. In die samenlevingen is er, aldus de auteurs, sprake van een ‘afwezige’ Leviathan; het keurslijf van normen beteugelt het geweld.
Wankel Evenwicht
Bij de afwezige Leviathan is er te veel samenleving en te weinig staat, stellen Acemoglu en Robinson. Het gebrek aan wetgeving, die immers door staten wordt opgesteld, zorgt ervoor dat mensen gemakkelijk onderdrukt kunnen worden door dominante anderen. In een ‘despotische’ Leviathan is er, volgens de auteurs, juist te veel staat en te weinig samenleving – dan wordt de staat mogelijk zelf een instrument van geweld en onderdrukking.
Tussen die beide verschijningen van de Leviathan ligt een smalle corridor, waarbij de staat en de samenleving elkaar perfect in balans houden. Als de één krachtiger wordt, wordt de ander dat ook. Acemoglu en Robinson noemen dat gezamenlijk optrekken, zonder dat de één de overhand krijgt over de ander, het rode-koningineffect, naar de scène uit Lewis Carrolls Through the Looking-Glass. Daarin zetten Alice en de Rode Koningin het samen op een hollen met als resultaat dat ze na verloop van tijd nog altijd naast elkaar staan.
In zo’n machtsevenwicht is er sprake van een ‘geketende’ Leviathan, waarbij de democratie kan bloeien, de economie geprikkeld wordt en vrijheden van burgers beschermd en gerespecteerd worden. Denemarken is, volgens de Acemoglu en Robinson, een uitstekend voorbeeld van een land met een sterke staat én een sterke samenleving.
Smalle corridor
Er is geen eenduidige of gemakkelijke route die naar de smalle corridor met de ‘geketende’ Leviathan leidt. Het is eerder – zo laten Acemoglu en Robinson aan de hand van verschillende casussen zien – een mix van het geldende normenkader, de institutionele tradities, geboden economische kansen en toeval.
In het geval van West-Europa ontstond in de vroege Middeleeuwen de basis voor een ‘geketende’ Leviathan. De administratieve overblijfselen van het Romeinse Rijk, de quasi-democratische bijeenkomsten van Germaanse stammen en de nieuwe instituties van de katholieke kerk waren daar belangrijke elementen voor. De niet-hiërarchische, participatieve bijeenkomsten en normen van de Germaanse stammen vloeiden samen met de centraliserende bureaucratische en juridische tradities van het Romeinse Rijk. Onder de Frankische koning Clovis werd zo omstreeks 500 na Christus een uniek machtsevenwicht gesmeed, dat de opkomst van de ‘geketende’ Leviathan mogelijk maakte.
In de honderden jaren die daarop volgden, ontpopte zich een historisch – en soms ook pijnlijk – proces met allerlei ups-and-downs, waarin zowel de staat als de samenleving zich, als een tandem, steeds verder ontwikkelden. De Magna Carta van 1215 was de voorlopige culminatie van dat proces. De Engelse leenmannen dwongen daarin vrijheden af bij de Engelse koning Jan zonder Land. Vanaf toen bestond er ook een wettelijke, geformaliseerde grondslag om macht te verdelen tussen staat en samenleving.
Spannend en verrassend
Acemoglu en Robinson hebben een rijk boek geschreven. Veel meer dan in hun vorige boek, Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm, ligt de nadruk nu op de subtiele relatie tussen samenleving en staat, in plaats van op (politieke) instituties. Dat maakt Wankel evenwicht veel spannender en verrassender.
Bovendien voeren Acemoglu en Robinson de lezer met speels gemak door tijd en ruimte. Ondanks dat het Westen regelmatig in de spotlights staat, komen ook casussen uit het Midden-Oosten, India, China, Zuid-Amerika en Afrika aan bod. Die diversiteit aan casuïstiek maakt het boek boeiend en overtuigend.
Nu en de toekomst
Wankel Evenwicht roept vragen over de toekomst op. Zorgt China’s ‘despotische’ Leviathan, die politieke participatie volledig in de kiem heeft gesmoord, er bijvoorbeeld voor dat China uiteindelijk zal mislukken als wereldspeler? Acemoglu en Robinson verwachten van wel.
Ook stemt Wankel Evenwicht tot nadenken over het nu. Het boek maakt namelijk duidelijk dat leven met de ‘geketende Leviathan’ ook werk in uitvoering is: om te voorkomen dat we uit de nauwe corridor worden geslingerd moeten staat en samenleving in hetzelfde tempo vooruitsnellen. We dragen dus de gezamenlijke verantwoordelijkheid om het machtsevenwicht tussen een gemobiliseerde samenleving en een responsieve staat te bewaken – en dat moeten we continu blijven doen. Maar dat is – zeker aan kritische historici – wel toevertrouwd.
Door Mark Barrois.
Daron Acemoglu en James A. Robinson,Wankel evenwicht. De eeuwige strijd tussen staat en samenleving.
Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 2020. 624 pagina’s.
ISBN: 9789046824955
€ 39,99
STEUN JONGE HISTORICI, BESTEL DIT BOEK VIA ATHENAEUM BOEKHANDEL
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma.
Mark Barrois (1994) studeerde geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen, waar hij de geschiedenismaster ‘Actuele Geschiedenis’ en de interdisciplinaire master ‘Politiek & Parlement’ succesvol afrondde. Zijn interesse gaat onder meer uit naar het functioneren van de lokale democratie. Momenteel werkt hij bij de lokale overheid.
