Wie zich enigszins interesseert in Nederlandse geschiedenis zal op school of in de collegebanken op een zeker moment kennis hebben genomen van Joan Derk van der Capellen tot den Pol (1741-1784), oftewel, de Burgerbaron. De auteur van het pamflet ‘Aan het volk van Nederland’ stond aan de wieg van de patriottenbeweging, die aan het einde van de achttiende eeuw razendsnel in de Republiek aan terrein won. In dit boek tracht historicus Luc Panhuysen (auteur van onder andere De Ware Vrijheid, Oranje tegen de Zonnekoning en Rampjaar 1672) te achterhalen hoe het kon dat juist Joan Derk de aanzet gaf tot een groteske burgerbeweging die de Republiek een democratischer pad opstuurde.
De lange weg naar de Ridderschap
Toen Joan Derk op 1741 in Tiel werd geboren, stond het allerminst vast dat hij carrière zou maken in Overijssel en aan het roer zou staan van de patriottenbeweging in de Republiek. Gedurende zijn jeugd en puberteit wist hij maar geen richting te geven aan zijn toekomst. En hoewel Joan Derk nooit een studie afmaakte, stortte hij zich gretig op het leren van talen zoals Frans, Duits en met name het Engels, en kreeg hij groeiende interesse in de Amerikaanse Revolutie en de wetten van het natuurrecht. Het is in deze periode dat zijn idealen vorm kregen en hij zijn zinnen zou zetten op een politieke loopbaan. Hoewel de vormende jaren van Joan Derk interessant zijn, had ik ze graag verder uitgediept gezien. Ik had graag meer te weten willen komen over zijn adellijke familie van beide kanten en hoe het was om daarin op te groeien.
Voor toetreding tot de Ridderschap, het begin van zijn politieke carrière, golden strenge criteria; Joan Derk had meer dan alleen adellijk bloed nodig. Pogingen om lid te worden van de Nijmeegse, en later het Zutphens Ridderschap, leidden tot niets. Omdat Joan Derk met een Overijsselse vrouw trouwde en hij bij zijn schoonouders was ingetrokken, kon hij zijn zinnen op de Ridderschap van Overijssel zetten. Door meerdere listen te gebruiken, mazen in de wet te vinden en brieven te schrijven naar de prins van Oranje, wist hij zich na enige jaren door te dringen tot de Ridderschap. Vanaf 1772 mocht hij deelnemen aan de provinciale Statenvergaderingen, wat al snel tot grote ergernis van zijn medebestuurders leidde. Hoewel Panhuysen secuur uiteenzet hoe Joan Derk opgroeide en tot de Ridderschap wist door te dringen, miste ik informatie van de mensen om hem heen, zoals zijn vrouw, familie en vrienden en hoe zij hem mede hebben gevormd.
De Arcana Imperii
Eenmaal toegelaten tot de Ridderschap, zou Joan Derk zich als een onvermurwbare dwarsligger opstellen en de nodige oppositie in de vergadering voeren. Een belangrijk thema in zijn tijd als bestuurder in de Provinciale Staten was zijn afkeer van de ‘Arcana Imperii’, ofwel; de geheimen van de macht. Joan Derk zag zichzelf als dienaar van het Vaderland, die er niet voor zichzelf en de elite, maar voor het volk zat. Door het veelvuldig gebruik van citaten, vertaald naar het hedendaagse Nederlands, weet Panhuysen hier de vurigheid van de pleidooien goed aan het licht te brengen.
In een poging de inbreng van Joan Derk te negeren, werden vele van zijn standpunten uit de notulen van de vergaderingen geschrapt. Maar terwijl de vergadering hem de rug toekeerde, bedacht hij een plan. Door zijn speeches en commentaren in het vervolg te publiceren en te verspreiden, kreeg hij langzamerhand de burgers op zijn hand en begon de ‘Arcana Imperii’ langzaam af te brokkelen. Toen Joan Derk zijn zinnen zette op de permanente afschaffing van de drostendiensten (een gebruik waarbij boeren twee dagen per jaar verplicht werk voor de drost moesten leveren), had de Ridderschap er genoeg van. Tezamen kregen zij het voor elkaar om de jonge baron uit zijn lidmaatschap te ontheffen.
Vivat Capellen
Hoewel Joan Derk zijn podium was kwijtgeraakt, ging hij onverminderd door met publiceren. Zijn belangrijkste en bekendste verdienste was het 76 pagina’s dikke pamflet ‘Aan het Volk van Nederland’, die geheel anoniem in 1781 door het land werd verspreid. Hoewel er vermoedens waren dat Joan Derk achter het pamflet kon zitten, is de ware identiteit van de auteur pas in 1891 achterhaald bij het onderzoek naar het archief van één van zijn geestverwanten en vriend, François van der Kemp.
Het pamflet maakte korte metten met het erfstadhouderschap in de Republiek, en wees het huis van Oranjes aan als de veroorzakers van het economisch verval en de desastreuze oorlog met Engeland. Burgers moesten zich verenigen, samenwerken, en bovenal participeren. Al snel volgden meerdere burgerinitiatieven, waaronder petitiegroepen en gewapende burgermilities voor de bescherming van het land van binnen en buiten.
Door steun van de patriottenbeweging kreeg Joan Derk het voor elkaar om na vier jaar terug te keren in de vergadering van Overijssel. Het werd uitbundig gevierd tijdens een banket in de Nieuwe Doelen in Amsterdam in april 1783, waar Joan Derk in het middelpunt stond. Toch was er ook een keerzijde. In sommige streken werden de patriotten radicaler, iets waar Joan Derk voor waarschuwde. De Republiek was nog niet klaar voor ingrijpendere democratisering. De baron uit Overijssel zou het verdere verloop van de patriottenbeweging niet meer meemaken, en de kortstondige burgeroorlog die eruit voortkwam bleef hem bespaard. Op 6 juli 1784 overleed hij, op 41-jarige leeftijd.
Net niet genoeg diepgang
Luc Panhuysen weet als geen ander hoe hij de geschiedenis tot leven moet brengen. Dat hij daarmee soms wat literaire vrijheid gebruikt om gebeurtenissen te beschrijven, vind ik persoonlijk niet vervelend. Het lijkt mij dat juist iemand die zoveel tijd heeft besteed om een persoon te doorgronden, zich het meest kan inleven in zijn belevingswereld. Naast het leven van Joan Derk, biedt Panhuysen ook een heldere context van de tweede helft van de achttiende eeuw; de positie van de Republiek in internationale context, de verhoudingen tussen gewesten en steden en de positie van de stadhouder.
Wat ik echter jammer vond was dat veel aspecten uit het leven van de Baron maar kort werden besproken, zoals de relatie met zijn familie en vrienden en zijn internationale contacten. Ook een historiografische uiteenzetting in de inleiding ontbreekt, hoewel dat juist bij deze hoofdpersoon zo interessant is. Hoe keken we naar hem? Waarom is hij in de vergetelheid geraakt en hoe is hij herontdekt? Van mij had het boek dan ook meer pagina’s mogen bevatten om een biografischer karakter te krijgen, zoals de gebroeders de Witt in De Ware Vrijheid.
In De Burgerbaron heeft Panhuysen laten zien hoe één dwarsdenker met idealen van vrijheid, gelijkheid en waardigheid, de geschiedenis kon veranderen. Hoewel het belang van democratie en de immer voortdurende strijd daarvoor in de Epiloog worden benoemd, had ik graag gezien dat Panhuysen de vinger op de zere plek zou leggen en meer paralellen met het heden zou trekken. Joan Derk en de patriottenbeweging in de Republiek lenen zich er goed voor.
Door Luc Meijboom
De Burgerbaron. Joan Derk van der Capellen en het begin van de democratie (2024)
160 pagina’s, €22,99
ISBN 9789045051161
Uitgeverij Atlas Contact
