Cleopatra is een naam die maar weinigen niet kennen en die bij menigeen tot de verbeelding spreekt. Al gauw roept het een beeld op van een machtige maar ook wellustige Egyptische koningin die de machtigste mannen van haar tijd wist te verleiden en voor haar eigen karretje wist te spannen. Een unieke femme fatale van de antieke wereld. Minder bekend is dat bij deze Cleopatra een regeernummer hoort: Cleopatra VII. Niet minder dan zes Cleopatra’s van de Ptolemeïsche dynastie gingen dé Cleopatra voor, en al was Cleopatra VII wel uniek in de zin dat ze haar verleidingskunsten op een uitzonderlijk (aanvankelijk) succesvolle internationale manier in wist te zetten, was ze zeker niet de enige vrouw die in het Ptolemeïsche Egypte de scepter zwaaide. Het is vooral aan deze voorgangsters van Cleopatra VII waaraan Lloyd Llewellyn-Jones, professor Oude Geschiedenis aan de University of Cardiff en directeur van het Ancient Iran Programme aan het British Institute of Persian Studies, zijn in 2024 uitgekomen boek De Cleopatra’s: De Vergeten Koninginnen van Egypte (oorspronkelijke Engelse titel: The Cleopatras: The Forgotten Queens of Egypt) heeft geweid.
Een onwaarschijnlijk gecompliceerd dynastiek drama
Llewellyn-Jones is al eerder bekend geworden met een biografie over een dynastie die vaak ten prooi valt aan stereotypes maar waarover de concrete feiten wat minder bekend zijn. In zijn in 2022 uitgekomen The Persians: The Age of the Great Kings probeerde hij recht te doen aan de Perzische Achaemeniden. Maar in vergelijking met de geschiedenis van de latere Ptolemaeën is een kroniek van de Achaemeniden rechtlijnig en makkelijk te volgen. Niet alleen worden Ptolemaeën en Cleopatra’s met regelmaat van de troon gestoten door familieleden die dezelfde naam hebben, maar de verdreven koningen en koninginnen komen ook met regelmaat weer terug op de troon, soms in een gedeelde heerschappij met degenen die hen eerder hadden verdreven.
De regeernummers die historici achteraf aan deze monarchen hebben toegekend maken de zaak er niet minder gecompliceerd op. Zo heerste Ptolemaeus VIII Physcon zowel vóór als ná Ptolemaeus VII en duldde hij niet minder dan twee Cleopatra’s (zijn zus Cleopatra II en zijn nicht Cleopatra III) tegelijkertijd aan zijn zijde als mederegentessen. En aangezien de Ptolemaeën aan dynastieke incest deden had hij met beide Cleopatra’s seksuele relaties en kinderen. Ook zijn er Cleopatra’s die geen regeernummer hebben maar die ook bij de familie hoorden en rollen van belang speelden, zoals Cleopatra Thea en Cleopatra Triphaina, die uitgehuwelijkt werden aan het naburige Seleucidische Rijk.
Aan deze chaotische dynastieke geschiedenis kan Llewellyn-Jones uiteraard niets doen, en het is ook niets minder dan bewonderenswaardig dat hij deze geschiedenis toch verhalend weet te vertellen en een duidelijk onderscheid weet aan te brengen tussen deze historische figuren. Dynastieke intriges worden her en der ook afgewisseld met interessante schetsen van de cultuur van het Ptolemeïsche Egypte. Zo betekent de naam Physcon, wat eigenlijk een bijnaam is van Ptolemaeus VIII, ‘dikzak’ en benadrukt Llewellyn-Jones in een uitweiding hierop dat de corpulentie van Ptolemaeus VIII eigenlijk helemaal niet zo ongebruikelijk was en dat dit zelfs symbool stond voor de welvaart van het land waarover hij heerste: ‘Voor de Ptolemaeën vormden obesitas, rijkdom en vruchtbaarheid een harmonieuze eenheid. Dik-zijn was geen reden tot schaamte, maar iets om in te zwelgen.’
Geschiedenisboek of roman?
En toch is het verhalende aspect, wat het boek boeiend maakt om te lezen, her en der een handicap. In The Persians beschreef Llewellyn-Jones al scenes en karakterschetsen over zijn hoofdpersonen die op aannames zijn gebaseerd en alleen narratieve waarde hebben, wat ten koste gaat van de wetenschappelijke integriteit van het boek. Dit gebeurt ook in De Cleopatra’s. Zo is er bijvoorbeeld over het vroege leven van Cleopatra I Syra niet zo heel veel bekend, maar zijn er alsnog een aantal scenes met haar geschreven die als doel hebben om uit te beelden hoe het leven van een Hellenistische prinses eruit moet hebben gezien.
Ook verliest Llewellyn-Jones zich soms in het sympathiek neerzetten van zijn hoofdpersonen als onterecht gedemoniseerde vrouwen. Iedere keer als er een Cleopatra overlijdt wijdt Llewellyn-Jones lovende woorden aan deze vrouw. Zelfs aan bijvoorbeeld Cleopatra III, waarvan we weten dat zij tiranniek geheerst heeft. Zo heeft zij haar twee zoons (Ptolemaeus IX en Ptolemaeus X) tegen elkaar opgejut en Ptolemaeus IX uit favoritisme uit het land gejaagd ten gunste van haar andere zoon, die haar vervolgens vermoord heeft. Maar wanneer zij overlijdt vergelijkt Llewellyn-Jones haar positief met haar oom-echtgenoot Ptolemaeus VIII en meent hij dat er vooral zo hard over haar geoordeeld wordt omdat zij een vrouw was: ‘[…] Cleopatra III was geen man en is daarom de geschiedenis ingegaan als een enorm ontaarde vrouw […]’
Waarom Llewellyn-Jones dit doet wordt aan het einde van het boek wel duidelijk: hij citeert een serie historici, van de oudheid tot de vroege twintigste eeuw, die de misdaden van de Cleopatra’s vooral aan hun geslacht wijten. Het is deze traditie, waarin Cleopatra VII als een ‘slet-koningin’ wordt neergezet en de andere Cleopatra’s als pinnige echtgenotes en dominante moeders, waar hij tegenin wenst te gaan. Het probleem ligt hem in dat Llewellyn-Jones zijn doel soms voorbij schiet en bijna een hagiografie lijkt te schrijven. Ook in The Persians, wat hij afsluit met een ‘long live the Great Kings!’ heeft hij hier een handje van.
Eindoordeel
De Cleopatra’s is niet perfect, net als de mensen waarover het gaat. Niettemin is het een uiterst interessant boek van een schrijver die erg zijn best doet om zeer gecompliceerde stof toegankelijk te maken. Het her en der verheerlijken van de hoofdpersonen komt wat gekunsteld over, maar het is niet hinderlijk genoeg om teveel af te doen aan het boek. Wel moet het boek vooral gezien worden als een introductie tot de latere Ptolemeïsche dynastie en een beginpunt voor later, dieper onderzoek.
Door Tim de Wit
De Cleopatra’s: De vergeten koninginnen van Egypte Door Lloyd Llewelyn-Jones (vertaling)
Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 2024
ISBN 9789046832929, 352 pagina’s, €34,99
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Tim de Wit (1992) is afgestudeerd als historicus aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en de University of Georgia. Hij specialiseert zich in Amerikaanse negentiende-eeuwse geschiedenis – specifiek die van het Amerikaanse Zuiden, de Amerikaanse Burgeroorlog en het overheidsbeleid ten opzichte van Native Americans. In het kader van het laatste heeft hij onderzoek ter plaatse gedaan in Oklahoma over hoe de lokale volken de Amerikaanse Burgeroorlog beleefden. Tegenwoordig is hij werkzaam op het International Office van de VU en geeft hij groepsrondleidingen op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog.
