Afschuwelijk mooie verhalen: een selectie van de Eerste Wereldoorlog in de cinema
Fluitende kogels, onafgebroken stampende explosies en lijden voor de overwinning. Oorlog is afschuwelijk. Toch is deze onaangename uiting van menselijke interactie sinds de ontdekking van de gevoelige plaat voortdurend vastgelegd en gereproduceerd. Oorlog zal altijd blijven fascineren, ook op het witte doek. Elk groot conflict, van de slag bij Thermopylae tot de war on terror, is door tv en filmproducenten herkauwd en ter vermaak aan de kijker voorgeschoteld. De oorlogsfilm is al decennia lang een belangrijk genre. Toch kent de niche een grillig en onvoorspelbaar karakter. Het oorlogsspektakel leent zich net zo goed als platform voor nationalistische sentimenten en verheerlijking van wapengekletter, als voor de veroordeling van onze voortdurende drang om elkaar in groepsverband te lijf te gaan.
Of we ons nu vergapen aan een handje vol Grieken in een desolate bergpas of duizenden Amerikanen die een strand bestormen, de manier waarop oorlogsgeweld wordt afgebeeld is vaak hetzelfde. Broederschap en onwaarschijnlijke overwinningen vormen vertrouwde en beproefde motieven. Maar er zijn uitzonderingen; films over de Eerste Wereldoorlog wijken vaak af van de norm. Ook op bij de honderdjarige herdenking van de strijd die in 1914 losbarstte, wordt deze oorlog toch het meest geassocieerd met de onvoorziene schaalvergroting van menselijke vernietigingsdrang die het conflict inluidde. Het lijkt dan ook moeilijk om een film over ’14-’18 met veel heroïek en vechtlust te doorspekken.
De tegenstelling tussen de drang van filmmaker om een mooi, meeslepend verhaal te vertellen en het collectieve beeld van de Eerste Wereldoorlog, heeft een aantal interessante films opgeleverd. Bij deze films ligt de nadruk vaak op een hele andere strijd dan die op het slagveld. Niet met de vijand, maar tegen een onmenselijke legerleiding of een thuisfront dat haar zonen de dood induwt. Soms kunnen zulke films de zelfgenoegzaamheid van dungesmeerde anti-oorlogsboodschappen overschrijden. Dan geven ze op eens een flits van de afschuwelijke realiteit. Een drietal voorbeelden:
All Quiet on the Western Front (Lewis Milestone, USA, 1930)
In deze verfilming van Erich Maria Remarque’s bestseller zien we hoe de Duitse jeugd word opgehitst en in de strijd haar onschuld verliest. Hun leraar drukt Paul Baumer en zijn schoolvrienden op het hart dat ze het levensbloed van hun vaderland zijn en de natie moeten redden. Na in korte tijd voor het front te zijn klaargestoomd, leren de jongens in de loopgraven het ware gezicht van de oorlog kennen. Shellshock, chaos en tijdloos spannende gevechtsscènes volgen. Ik schrok meerdere keren van de totale willekeur waarmee personages in deze film door het noodlot worden getroffen.
Lawrence of Arabia (David Lean, GB, 1962)
Zijn motor raast over het asfalt, steeds harder. Het is 1935 en T.E. Lawrence, avontuurlijk tot in het uiterste, rijdt zichzelf de dood in. In deze mammoet van een film (ruim 222 minuten) gaat Peter O’Toole samen met hordes Arabische strijders de woestijnhitte en het Turkse leger te lijf. Na zijn interne demonen te hebben bedwongen, besluit Lawrence het ook tegen het Engelse imperialisme in de regio op te nemen. Als zijn Arabische bondgenoten het momentum van hun overwinningen gebruiken om zich te verenigen, gooit gekibbel en oude vetes roet in het eten.
Paths of Glory (Stanley Kubrick, USA, 1957)
Lang voor Full Metal Jacket en The Shining maakte Kubrick dit hoogwaardige oorlogsdrama. Kirk Douglas speelt colonel Dax, een Franse officier die zich verzet tegen de executie van zijn van muiterij beschuldigde manschappen. Nadat een deel van zijn soldaten weigert om een onneembare bunker te bestormen, neemt hij het tegenover een militair tribunaal voor ze op. De film is een aanklacht tegen de persoonlijke ambitie van de Franse generaals, die vanuit weelderige châteaux over de levens van ontelbare frontsoldaten beslissen.
In deze voorzichtig afgewogen verhalen is er behalve vechtlust en uitvergrote spilzucht ook ruimte voor kwetsbare heroïek en compassie. Maar hoe mooi en aangrijpend deze films ook zijn, niets maakt zoveel indruk als origineel beeldmateriaal uit de tijd van het conflict. Zelfs georchestreerde propagandafilms geven waarschijnlijk een beter beeld van het leven aan het front dan de meeste Hollywoodproducties. Om aan het behoud van beeldmateriaal uit ’14-’18 bij te dragen, digitaliseren 21 Europese filmarchieven hun oorlogscollecties. De fragmenten worden op de site van European Film Gateway (een cultuurproject van de EU) verzameld. Alleen al het EYE droeg 291 uiteenlopende fragmenten bij. Via http://www.europeanfilmgateway.eu zijn honderden filmfragmenten beschikbaar en is filmmateriaal uit de Eerste Wereldoorlog dichterbij dan ooit.
Titus van de Kerke (1991) studeert geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Hij houdt zich voornamelijk bezig met de historie van geheime diensten en schreef een bachelorscriptie over de oprichting van de eerste Nederlandse veiligheidsdienst.
