Tijdens de begrafenis van zijn vader, oud SS’er Frans Münninghoff, zegt Alexander Münninghof dat “een hard en moeizaam leven voorbij is”. De Tv-serie De Stamhouder, naar het gelijknamige boek van Alexander Münninghoff, gaat over het leven van Frans en hoe zijn zoon Alexander zijn oorlogsleven probeert te ontrafelen. Van een utopie in Riga werd Frans “verbannen” naar een internaat op het Brabantse platteland. In dit internaat ontwikkelt Frans een haat voor Nederland. Na de Duitse inval van mei 1940 meldde Frans zich aan voor de Wiking Divisie van de SS, met als beweegredenen om “zijn” Letland te bevrijden van de bolsjewieken en een drang naar avontuur. Na de Tweede Wereldoorlog keert Frans terug naar zijn familie in Voorburg. De serie verspringt hierbij tussen de vooroorlogse periode, de Tweede Wereldoorlog, de situatie vlak na de oorlog en de jaren 50 en 60.
Oorlog en na de oorlog
De Stamhouder gaat over waarom Frans de keuzes heeft gemaakt die hij maakte, zonder dat deze goed worden gepraat, en over zijn oorlogsverleden in de Wiking Divisie. Tegelijkertijd toont de serie het naoorlogse Nederland, het willen verzwijgen en willen vergeten van het oorlogsverleden door de familie. Van de grootvader (ook wel de Oude Heer genoemd) die zijn Katholieke connecties gebruikt om in eerste instantie Frans uit de gevangenis te houden, als van Alexander die de geschiedenis van zijn vader lang niet heeft willen weten en vervolgens verzweeg. Ook Frans zelf komt uiteraard aan bod en we zien dat hij zijn weg na de oorlog niet kan vinden; hij verlangt terug naar het kameraadschap en de loyaliteit van zijn medesoldaten van tijdens de oorlog. De historische context van het naoorlogse Nederland had echter beter aan bod kunnen komen. Zo wordt er weinig aandacht besteed aan de strafgevangenis Scheveningen (waar Frans kortstondig gevangen zat) en toont de serie hoe Frans wordt geschopt en geslagen door medegevangenen, terwijl van deze gevangenis bekend staat dat het juist de Nederlandse bewakers waren die de gevangenen ernstig mishandelden.
De serie wijkt op een paar punten van het boek af. In het boek komen de oorlogsmisdaden van deze divisie niet aan bod. Dit terwijl historisch onderzoek uitwijst dat de Wiking Divisie oorlogsmisdaden heeft gepleegd in Oekraïne, zoals het executeren van Joden. De Tv-serie laat dit zien in aflevering 6. Hoewel het onbekend is wat de rol van Frans is geweest, is het bekend dat ook Nederlandse SS’ers in de Wiking Divisie oorlogsmisdaden hebben gepleegd. De scene is dan ook een goede aanvulling en toont beter de historische werkelijkheid dat het boek. De scene waar Frans een gans probeert te vangen terwijl hij nonchalant langs de lijken van gedode en verkrachte Oekraïense burgers rent, is uiterst pijnlijk om te kijken.
Historische complexiteit
De eerste paar afleveringen van de Stamhouder komen geforceerd over, zowel qua verhaallijn als het acteerwerk. Het continue verspringen van de chronologie zorgt ervoor dat de verhaallijn niet altijd fijn in elkaar overloopt. Na enkele afleveringen wordt de serie echter beter en groeien de acteurs beter in hun rollen. Met name de oorlogsscènes en de special effects aan het front zijn voor Nederlandse maatstaven erg goed en het is duidelijk dat hier veel tijd, geld en moeite in is gestoken. Daarnaast toont te Stamhouder de grote historische complexiteit van de Tweede Wereldoorlog en de doorwerking van de oorlog in de levens van de nabestaanden. De serie gaat bovenal over hoe men omgaat met een ‘foute’ familiegeschiedenis. Nu de openbaarheid van het Centraal Archief Bijzondere Rechtspraak[1] archief volop in de maatschappelijke discussie staat, had de serie niet op een beter moment uit kunnen komen.
Door Maureen Oude Avenhuis
De Stamhouder (2023) is te zien op NPO Plus.
Maureen Oude Avenhuis studeerde Geschiedenis en International Relations in Leiden. Het afgelopen halfjaar is ze bezig geweest met onderzoek over de Tweede Wereldoorlog.
[1]Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspraak , over de opsporing en berechting van mensen die verdacht werden van collaboratie, zal in 2025 openbaar en digitaal doorzoekbaar worden dankzij het project Oorlog voor de Rechter.
