Desmond Morris, zoöloog en kunstschilder, combineert zijn twee vakgebieden om de lichaamstaal in de kunst te interpreteren. Houdingen en emoties brengen immers een heel specifieke boodschap over: glimlacht iemand tijdens een gesprek? Dan nemen we aan dat diegene geen boze gevoelens voor ons koestert. Een heen en weer zwaaiende geheven vuist interpreteren we natuurlijk als het tegenovergestelde: maak dat je wegkomt. Sommige gebaren of houdingen zijn van alle tijden en culturen, zoals een rechte houding, die vooral in de portretten van welgestelden wordt toegepast, om gewichtig over te komen. Morris bestudeerde ook poses die en vogue waren in een specifieke periode, maar nu niet meer gebruikt worden, zoals het gebaar van Napoleon, die zijn rechterhand graag in zijn vest liet verdwijnen.
Oude gebaren in nieuw licht
Morris koos voor een indeling in negen hoofdstukken, die elk een andere handeling bespreken. Alles van begroetingen tot rustposities wordt besproken. Toepasselijk opent het eerste hoofdstuk met een groet, wel een controversiële, namelijk de heilsgroet. Deze vorm van begroeten werd zowel door de fascisten als de Nazi’s gebruikt in de eerste helft van de twintigste eeuw. Eén van de kunstwerken die Morris aanhaalt heeft een opvallend actueel verhaal. De olympische groet, het beeld dat tot voor kort voor het Olympisch Stadion in Amsterdam stond, beeldt een man uit die zijn rechterarm omhoog geheven houdt, de handpalm naar buiten gericht. Eerlijk is eerlijk, de olympische groet en de heilsgroet komen verdacht veel overeen. Vorig jaar werd dan ook besloten het beeld uit het zicht te verwijderen en het in het stadion te plaatsen.
Een andere begroeting met de hand is de welbekende handdruk. Volgens Morris is de handdruk pas aan het begin van de negentiende eeuw populair geworden. Nauwelijks twee eeuwen later lijkt de simpele begroeting al te verdwijnen vanwege het coronavirus. In de inleiding zegt Morris dat hij ook kunstwerken uit landen buiten Europa zal bespreken en hij maakt zijn belofte waar. Bij het bespreken van buigingen noemt hij de blokdruk van de Japanse kunstenaar Suzuki Harunobo, waarop een buigende pelgrim staat afgebeeld. Een begroeting op afstand is in Japan en landen in Zuid-Azië gebruikelijker dan een stevige handdruk.
Houdingen en emoties
Na alle begroetingen, is het een vlucht langs vele emoties. Van de hartstochtelijke omhelzing van Venus en Adonis, tot de wanhoop van de Egyptische vrouwen die zich de haren uit het hoofd trekken tijdens een rouwstoet. Zo gaan de hoofdstukken, die meestal maar twee pagina’s lang zijn, voort. Maar laat je niet misleiden door de korte teksten, het boek is er niet voor gemaakt om in één zit uit te lezen. Door de schrijfstijl van Morris, gecondenseerd en academisch, moet je na een paar hoofdstukken even de tijd nemen om de informatie te verwerken. En je vervolgens heel bewust worden van je eigen bewegingen.
Sommige onderwerpen lijken nauwelijks wat met emoties of houdingen te maken hebben. In het hoofdstuk ‘Erotiek’ krijgen de erotische poses van de mens in de kunst veel aandacht. De paragraaf ‘Boezem’ valt echter uit de toon. Hij bespreekt hier een onderdeel van een lichaam, zonder dat het een pose betreft.
Aanstekelijke werking
Aangekomen bij de rustposities worden de ontspannen houdingen besproken. Gegarandeerd dat je bij de laatste pagina’s een gaap niet meer kan onderdrukken. Vrees niet: zó slaapverwekkend is het boek niet: het zijn de schilderijen van figuren met opengesperde monden en uitgestrekte armen die je verleiden om mee te doen. Het gapen mag dan onvrijwillig zijn, het maakt het boek wel bijzonder. De aandrang om de gebaren uit te proberen is groot. Bijvoorbeeld de Grieks-Orthodoxe zegening van Christus, waarbij de wijsvinger recht staat, de duim en ringvinger elkaar kuisen en de pink gebogen is. De kramp is bij het lezen van de beschrijving al bijna te voelen en de zegening werd dus in de praktijk ook niet veel gebruikt.
Ieder wat wils
De vele, vaak bontgekleurde kunstwerken, die na elk tekstje als een beloning tevoorschijn komen, maken de ietwat droge schrijfstijl ruimschoots goed. En petje af voor de selectie van Morris; kunst uit verschillende periodes en culturen wordt besproken, zodat het interessant blijft. Jammer dat hij enkele wereldberoemde kunstwerken met veelbesproken gezichtsuitdrukkingen achterwege laat. Zo komen de mysterieuze glimlach van de Mona Lisa en de Schreeuw van Edvard Munch niet aan bod. Voor wie niet helemaal thuis is in de kunstgeschiedenis, staan er genoeg andere kunstwerken van wereldwijde bekendheid in het boek. De foto van Albert Einstein met uitgestoken tong, De Kus van Gustav Klimt en Olympia van Édouard Manet passeren de revue.
Door Maaike Abma.
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Desmond Morris, Poses. De betekenis van lichaamstaal in kunst.
Uitgeverij Meulenhoff, 2020. 320 pagina’s.
ISBN: 9789029094054
€34,99
Maaike Abma studeert Kunstgeschiedenis aan de Universtiteit van Amsterdam. Ze zit in haar derde jaar en heeft de minor Museumstudies gevolgd. Als ze haar bachelor heeft afgerond wil ze de master Curating Art and Cultures gaan volgen.
