Een journalist die zijn werk goed wil doen moet zich verdiepen in geschiedenis, filosofie en politieke wetenschappen, schrijft de Amerikaanse journalist Robert D. Kaplan. Hij weet waarover hij praat. De afgelopen decennia publiceerde hij meer dan vijftien boeken over uiteenlopende landen in Europa, Azië en het Midden-Oosten. Daarnaast is en was hij actief in diverse denktanks en commissies die de Amerikaanse overheid adviseren op het gebied van buitenlandbeleid. Zijn boek Balkanschimmen weerhield naar verluidt president Clinton ervan begin jaren negentig in te grijpen in Bosnië. In Duister Europa keert hij terug naar deze regio en doet hij verslag van zijn jeugdliefde Roemenië.
De achterflap van Duister Europa belooft ‘een levendige mengeling van memoires, reisverslag, journalistiek en geschiedschrijving’ en dat is precies wat de lezer voorgeschoteld krijgt. Kaplan bezocht Roemenië in 1973 voor het eerst en in 1981 was het de plek waar zijn loopbaan als buitenlandcorrespondent aanving. In 2013 keerde hij terug, naar eigen zeggen om te zien wat het land hem kon leren over Europa en onze tijd. De grote veranderingen die Roemenië de afgelopen dertig jaar heeft doorgemaakt worden dus uit eerste hand overgeleverd. Hij interviewt mensen ter plaatse en maakt veelvuldig gebruik van literaire en wetenschappelijke verwijzingen. Dit geeft enerzijds een rijk beeld, maar maakt het boek ook wat richtingloos.
Dictators
In de jaren tachtig regeerde Nicolae Ceaușescu Roemenië met ijzeren hand. De communistische leider voerde een eigenzinnige koers ten opzichte van de andere Warschaupactlanden. Hij ontwikkelde een soort dynastieke vorm van het communisme en liet zich hierbij door Noord-Korea inspireren. Ten behoeve van een megalomaan bouwproject liet de leider duizenden huizen ontruimen en opblazen door zijn veiligheidstroepen. Toen Kaplan hier in 1984 over publiceerde werd hij als persona non grata bestempeld en het land uitgezet.
Volgens Kaplan was de ellende in Roemenië tijdens het communisme de grootste uit de geschiedenis van het land. De kleine details waarmee hij dit illustreert spreken boekdelen. Zo werden onder Ceaușescu’s voorganger Gheorghiu-Dej in de jaren vijftig en zestig honderdduizenden paarden afgemaakt. De dieren verwezen naar een voorbije tijd en stonden voor achterlijkheid. Tegelijkertijd onderstreepten ze de rijkdom van hun eigenaars. Vele boeren werden zo van hun meest waardevolle bezit ontdaan. Anders dan Hongarije – ‘de vrolijkste barak in het kamp’ – waar het goulashcommunisme de bevolking van consumptiegoederen voorzag, bleef Roemenië arm. Zelfs het einde van het communistische bewind verschilde van dat in de buurlanden. Terwijl in 1989 in Tsjecho-Slowakije een Fluwelen Revolutie zich voltrok, stierven in Boekarest honderden demonstranten door politiekogels. Ceaușescu bleef hierdoor niet gespaard. Op Eerste Kerstdag 1989 werd hij samen met zijn vrouw Elena geëxecuteerd.
Ook in precommunistische tijden was Roemenië voor veel inwoners geen prettige plek om te wonen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het land geregeerd door de autoritaire maarschalk Ion Antonescu. Deze was een belangrijke bondgenoot van Adolf Hitler. In de strijd tegen de Sovjet-Unie vochten duizenden Roemeense manschappen. Antonescu wordt soms geprezen vanwege zijn weigering de Roemeense Joden aan Hitler uit te leveren. Toch mag volgens Kaplan niet vergeten worden dat deze beslissing vooral het gevolg was van het feit dat de geallieerden op dit moment de overhand kregen (in het conflict). De maarschalk was bang aan de verkeerde kant van de geschiedenis te eindigen. In de regio’s die de Roemenen aan het begin van de oorlog bezetten werden zo’n 300.000 Joden vermoord in een poging de geannexeerde gebieden te ‘zuiveren’. Uiteindelijk voegde Roemenië zich toch bij de geallieerden en leverden na de Sovjets, Britten en Amerikanen de meeste soldaten. Kaplan wijst erop dat het Roemeense opportunisme mede het gevolg is van de geografische ligging van het land: ingeklemd tussen twee totalitaire grootmachten.
Een nieuwe Koude Oorlog
Geografie is een factor die ook nu nog allesbepalend is voor Roemenië. Het land bevindt zich volgens Kaplan aan frontlinie van de nieuwe Koude Oorlog. Terwijl hij aan zijn boek werkte, ontwikkelde een politieke crisis in buurland Oekraïne zich tot een oorlog. De Roemenen houden ook sterk rekening met een dergelijk scenario. In een interview met de veiligheidsadviseur van de president, wijst deze op de dreiging die Rusland vormt. Een conventionele oorlog is niet waarschijnlijk, maar de Russische soft power is bijna net zo gevaarlijk. De NAVO biedt geen bescherming tegen het opkopen van banken en media bedrijven. Traian Băsescu, toen nog president, noemt Gazprom gevaarlijker dan het Russische leger. Ook zou Roemenië gedestabiliseerd kunnen worden door etnische spanningen op te voeren. In het land woont namelijk een grote Hongaarse minderheid, die door Viktor Orbán, een bondgenoot van Poetin, gemobiliseerd zou kunnen worden.
Kaplan acht dit laatste scenario vooralsnog niet waarschijnlijk. Hoewel de communistische parolen van vroeger eenvoudig door nationalistische te vervangen zijn, is het juist de herinnering aan Ceaușescu’s nationalistische communisme die een tegengif biedt. De oudere generatie is de toenmalige verschrikkingen nog niet vergeten. Toch zal ook de jonge generatie Roemenen ervan overtuigd moeten worden dat nationalisme een doodlopende weg is. De leiders van de Europese Unie doen er daarom goed aan te investeren in Zuidoost-Europa. Sterke instituties kunnen voorkomen dat de burgermaatschappij makkelijk te ondermijnen is. Daarnaast zullen ze volgens Kaplan Rusland moeten intomen om landen als Roemenië uit de problemen te houden.
Duister Europa is een veelzijdig boek, dat prettig leest. De reflecties van Kaplan op zijn eigen werk en zijn vroegere bezoeken aan Roemenië zijn beeldend beschreven. Zijn liefde voor het land springt van de pagina’s. Hij heeft bovendien met veel interessante mensen gesproken over de situatie in Roemenië, waardoor het boek vol staat met boeiende politieke analyses. De stukken waar Kaplan de geschiedenis van Roemenië beschrijft schieten echter te kort. Ze zijn te fragmentarisch en te kort om een goede inleiding op het onderwerp te vormen. Bovendien zijn de lange lijnen die hij van de middeleeuwse Roemeense geschiedenis naar het heden trekt niet altijd overtuigend. Een ander minpunt zijn de vele verwijzingen naar schrijvers, filosofen en politicologen. Hoewel deze referenties vaak treffend gekozen zijn, staan ze Kaplans eigen analyse af en toe in de weg. Op dinsdag 15 maart spreekt hij in De Balie, waar hij dieper ingaat op de crisis in Europa. Hopelijk krijgt zijn eigen visie hier meer ruimte.
Robert D. Kaplan, Duister Europa. Twee Koude Oorlogen en een reis door Groot-Roemenië (Spectrum 2016).
Koen Smilde (1985) studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Momenteel legt hij de laatste hand aan zijn researchmasterscriptie. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis. Daarnaast werkt hij als stagiair bij het NIOD aan een onderzoek naar de representatie van de Tweede Wereldoorlog op Wikipedia
