Als er ergens in Nederland nog boekenwinkels zijn, die, in dezelfde stijl als Waterstones, handgeschreven recensies plaatsen bij hun boeken, dan suggereer ik voor deze nominatie van de Libris Geschiedenis Prijs 2022 de volgende openingszin: ‘Vreemdeling, blijf staan en lees!’ Deze leus, waarmee Romeinen de aandacht van voorbijgangers probeerden te vestigen op de grafstenen van hun overledenen, kan passend worden hergebruikt om de belangstelling van winkelende klanten te trekken voor het boek Verborgen levens, publieke figuren: Romeinse vrouwen buiten Rome van Emily Hemelrijk. Het werk is het resultaat van Hemelrijks persoonlijke gehoorgeving aan dit dictaat en de toegankelijkere versie van haar academische monografie Hidden Lives, Public Personae: Women and Civic Life in the Roman West uit 2015.
Nuance
Hemelrijk valt maar meteen met de deur in huis door haar boek te beginnen met een kraakheldere omschrijving van onze verwachtingen van vrouwen uit het West Romeinse Rijk, gevolgd door een meedogenloze weerlegging. We hebben een heel eenzijdig beeld, omdat de aandacht vooral uitgaat naar de rijkste vrouwen van de stad Rome. Een kijkje buiten de stadsmuren is voor de verandering dus de moeite waard. Oké, de ‘provincie’ werd door Romeinse stedelingen gezien als eenvoudig, zedig en boers. Het inspireerde in ieder geval geenszins tot literatuur over haar vrouwen. Maar dat is ontzettend jammer, want zij vervulden juist openbare rollen die publieke belangstelling met zich meebrachten – in tegenstelling tot de vrouwen van Rome, die dezelfde functies in hun stad opgeëisd zagen worden door de keizerlijke familie. Wat die ‘provinciale vrouwen’ allemaal deden, onthult Hemelrijk door middel van de inscripties op grafstenen en openbare gebouwen, die als aandenkens voor hun maatschapplijke betrokkenheid zijn achtergelaten.
Daaruit blijkt dat vrouwen in de gebieden buiten Rome konden optreden als weldoensters, door geld of bouwwerken na te laten; als priesteressen in dienst van de keizerscultus of een vrouwelijke godheid; of als patronessen of moeders van een stad of vereniging, waardoor ze konden bijdragen aan een gevoel van gemeenschap en identiteit. De hoofdstukken van het boek zijn ingedeeld naar deze openbare functies, die Hemelrijk stuk voor stuk de mogelijkheid geven om te tonen op welke manieren onze visie op Romeinse vrouwen gechargeerd en belemmerd is geweest. Vóór haar onderzoek wilden academici hun vingers niet branden aan de complexiteit en de tegenstrijdigheden van vrouwenlevens buiten Rome. In het werk van Hemelrijk staan ze op de voorgrond, waarmee ze een sterke zaak maakt voor het belang van nuance in onze perceptie van vrouwen uit het verleden, wat door het hele boek een rode draad blijft.
Verborgen en publiek
Zo verliest Hemelrijk ook geen moment uit het oog voor welke regionen van het West Romeinse Rijk de bewijsstukken spreken, of voor welke klassen. In de publieke werken van vrouwen waren er regionale en sociale verschillen in overvloed, voornamelijk door de complexe samenkomst van ‘romanisering’ en plaatselijke tradities. Aan veranderingen door de eeuwen heen besteedt Hemelrijk echter geen aandacht. Dat blijkt ook meer dan logisch als je door blijft lezen. Uit Hemelrijks gedetailleerde analyses van het bronmateriaal, wordt duidelijk waar de grenzen van haar onderzoek liggen. Niet alleen is het aantal inscripties over vrouwen aanzienlijk lager dan die over mannen, ze geven maar beperkte informatie prijs. In combinatie met het gemis van literatuur, blijft een groot gedeelte van de levens van deze vrouwelijke publieke figuren verborgen, zodanig dat het vooralsnog onmogelijk lijkt om chronologische ontwikkelingen te traceren.
Dit doet niet af aan de redeneringen van Hemelrijk, die niet in de laatste zin glashelder en levendig blijven door de verhalen van de vrouwen achter de inscripties die zij ons graag vertelt. Dat ze deze mensen, die al twee millennia dood zijn, tot leven weet te wekken, is een knappe prestatie. Hemelrijk verrijkt de inscripties met haar tomeloze kennis over Romeinse vrouwen, de informatie over hun relatief grote zelfbeschikking dragen in het bijzonder bij aan beter inzicht. De vrije vrouwen van het West Romeinse Rijk hadden eigen vermogens waar zij zelf zeggenschap over hadden. Dat gaf toegang tot de functies die voor hen open waren en de mogelijkheid om hun vermogen over te dragen voor de bouw van publieke gebouwen en standbeelden. Het zijn slechts een aantal sporen die vrouwen hebben achtergelaten om hun bestaan en hun publieke betrokkenheid te doen voortleven – een opzet die Hemelrijks optreden heeft doen slagen.
‘Vreemdeling, blijf staan en lees!’
Op dat handgeschreven kaartje zou verder prijken: ‘Vreemdeling, blijf staan en lees! Hier ligt het boek Verborgen levens, publieke figuren van Emily Hemelrijk, uitgebracht in het negende jaar van de heerschappij van koning Willem-Alexander I. Met ongebreidelde vlijt en standvastige objectiviteit, trotseert zij uw verwachtingen over Romeinse vrouwen met broodnodige nuance. Zij ontcijfert inscripties over de vrouwen, die voorheen bestempeld werden als ‘boerse provincialen’, en gebruikt hun complexe en tegenstrijdige aard niet als zwakheid, maar als hun kracht. Wat ze heeft opgetekend, is een verfrissend beeld van Romeinse vrouwenlevens, die bedroevend genoeg, nog immer grotendeels verborgen zullen blijven, maar die veel publieker waren dan u ooit heeft durven dromen.’
Door Jasmijn Groot.
Steun Jonge Historici, bestel dit boek via Athenaeum Boekhandel
Lees hier meer over ons affiliate partnerprogramma
Emily Hemelrijk, Verborgen levens, publieke figuren: Romeinse vrouwen buiten Rome
Uitgeverij Athenaeum, 2021. 280 pagina’s.
ISBN: 9789025313081
€ 22,50
Jasmijn Groot heeft Geschiedenis en Oudheidkunde gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit, met een specialisatie in genderstudies en vrouwengeschiedenis. Tijdens haar studie was ze onder andere redactrice voor Skript Historisch Tijdschrift en CODEX Historiae. Ze zet haar passie voor vrouwengeschiedenis voort bij Jonge Historici, Feminist Evolution Leiden en op haar website www.jasmijn-groot.nl.
