Stel, je krijgt van een wildvreemde het aanbod om naar een paradijselijke kolonie aan de andere kant van de wereld af te reizen, waar je een vruchtbaar boerderijtje op kan bouwen en in je vrije tijd goud en zilver delft alsof het niets is. De enige voorwaarde: dat je eerst even duizenden euro’s aftikt, want ja, er moet wel startkapitaal zijn voor zo’n onderneming. Je zou er je schouders over ophalen, als het bericht al door je spamfilter heen was gekomen. Dat was niet wat honderden Fransen, Italianen en andere Europeanen in de jaren 1880 deden toen de Franse markies Charles de Rays ze zo’n aanbod deed. Journaliste Eveline Rethmeier tekende hun verhaal op.
Een megalomaan plan
Charles de Rays stamde uit een vooraanstaand adellijk geslacht uit Bretagne, dat met de Revolutie niet alleen huis en haard was verloren, maar ook vermogen en aanzien. In de late negentiende eeuw dreven een avontuurlijke geest en een globaliserende wereld De Rays al snel naar het buitenland: naar de Verenigde Staten, naar Madagaskar, Senegal, Cambodja. Al zijn ondernemingen mislukten echter, waarna hij steeds naar huis terugkeerde. Maar waar de meeste mensen daarmee een illusie armer zouden zijn geworden, lijkt het De Rays juist tot nog grotere plannen hebben gebracht.
In 1877 had de markies zijn grootste plan tot nu toe: op de wereldkaart vond hij bij Nieuw-Guinea een eiland dat nog niet onder Europese controle stond. Daar zou hij een nieuwe kolonie stichten, bevolkt door hardwerkende en katholieke Europese kolonisten. Nouvelle France, zou de kolonie heten, en hij zou als Charles I haar eerste koning zijn. Investeerders en vrijwilligers waren snel gevonden dankzij De Rays’ charisma en een grote publiciteitscampagne, en al snel was een eerste groep kolonisten gereed. Enige probleem: de tegenwerking van de Franse, Belgische en vervolgens Nederlandse overheid, die het plan niet vertrouwden.
La Nouvelle France, krant van ‘de vrije kolonie van Port-Breton’ uitgegeven voor geïnteresseerden en investeerders (februari 1880). Afbeelding: Gallica/Bibiliothèque nationale de France.
Hun zorgen bleken gegrond: van de kolonie zou nooit iets terechtkomen. De kolonisten vertrokken, maar na een lange zeereis bleek het eiland ondoordringbaar, de grond onvruchtbaar, de leiding incompetent en het klimaat bijna ondraaglijk. Van de beloofde Chinese bedienden was geen spoor te bekennen, en naburige stammen bleken kannibalisme te beoefenen. Maar terwijl de diverse ladingen kolonisten – eerst mannen, later ook vrouwen en kinderen – ziek en hongerig wegkwijnden en begonnen te overlijden, speelde De Rays in Europa mooi weer. In plaats van zich om de kolonisten te bekommeren gebruikte hij hun inleg om nieuwe financiering en migranten te regelen, en om zichzelf en diverse minnaressen vorstelijke bedragen uit te keren. Ook moest hij de reputatie van de kolonie verdedigen, want via de Australische pers kwamen steeds meer negatieve berichten over het ‘utopische’ Nouvelle France naar Europa.
Oplichter of fantast?
Rethmeier presenteert het verhaal van de kolonie als een raamvertelling, waarbij scènes uit het proces dat De Rays achteraf aan zijn broek kreeg worden afgewisseld met het relaas van de onfortuinlijke kolonisten. Voor de rechtbankscènes en bepaalde andere situaties maakt ze gebruik van fictie-achtige dialogen, waardoor het boek de spanning beter vasthoudt.
Reithmeier laat in het midden of de markies een gewetenloze oplichter was of een megalomane fantast – misschien was hij wel allebei. Frappant is de goedgelovigheid waarmee de nieuwbakken kolonisten voor een ongewisse toekomst kozen en zich niets aantrokken van alle negatieve berichten. Zelfs op hoge leeftijd zou een groep Italiaanse migranten, uiteindelijk in Australië terechtgekomen, achteraf nog steeds volhouden dat De Rays het allemaal niet zo bedoeld had en dat het mislukken van de kolonie niet aan hem lag. Waren ze zo naïef? Boezemde De Rays met zijn adellijke titel zoveel vertrouwen in? Vergelijkingen met onze tijd zijn niet moeilijk te maken. De Rays zette alle kritiek uit de pers weg als ‘nepnieuws’ van jaloerse en oneerlijke kranten die zijn succes niet konden verkroppen. Zijn wereld was er een van ‘alternatieve feiten’ waarin de kolonie een bloeiende nederzetting werd, en hij erin slaagde honderden mensen mee te nemen in die wereld.
Ook de Nederlandse en Indische pers bespraken de onderneming van De Rays. Het Tijdschrift voor Neerlands-Indië noemde het ‘eene vreemde Fransche koloniale onderneming’ en ‘een der verwonderlijkste oplichterijen van den eeuw’ (juli 1882). Afbeelding: Delpher/Koninklijke Bibliotheek.
De markies is een licht non-fictieboek over een bizar verhaal, en dat is eigenlijk de beste reden om het te lezen. De vertelstructuur en de combinatie van feit en fictie houden het laagdrempelig, zonder dat dit ten koste gaat van de inhoud, en De Rays blijft een intrigerende figuur. Denk maar eens aan hem de volgende keer dat je je spamfilter leegt.
Door Miel Groten.
Eveline Rethmeier, De markies en zijn kolonie die nooit heeft bestaan. Hollands Diep, Amsterdam, 2019.
ISBN: 9789048839100
€21,99
Miel Groten (1992) is historicus en architectuurhistoricus. Hij promoveert aan de Vrije Universiteit Amsterdam en onderzoekt in zijn project plaatsen van imperialisme, gebouwen met koloniale connecties die bijdroegen aan het ontstaan van een imperiale cultuur in Europa.
